علل سقوطِ سلطنت در افغانستان

نویسنده : ویکتور اویرکوف

برگردان : ع. ق. فضلی

24.6.2006

امروز افغانستان در مرحلهء بسیار حساسِ از تاریخ خود قرار دارد: آیا افغانستان موفق خواهد شد از این بحران دشوار بیرون شود، یا وی مجدداً یکبار دیگر برای چندین دههء دیگر در گردابِ جنگ و فلاکت غرق خواهد بود؟ در عین حال دلایلی بحرانِ کنونی جامعهء افغانی نی در دهسال، نی در پانزده سال و حتی نی در سی سال قبل نهفته است. چیزیکه بعد از سال ۱۹۷۳ برای افغانستان اتفاق افتاد آنرا میتوان به مثابه خودنابودی جامعهء سنتی در هنگام تلاش برای نوسازی تحمیلی توصیف کرد. در نتیجه، دلیلی اساسیِ بحرانِ کنونی عبارت از این می باشد که نوسازی کشور از طریقِ تکاملِ تدریجی به شکست مواجه شد.

چرا این شکست رخ داد؟ علاوه بر دلایلی مشهودِ اقتصادی، رولِ بزرگِ را ضعف و ناتوانیی نخبگانِ سیاسی برای اداره کردن کشور، ناتوانیی نخبگان روحانی و فرهنگی (روحانیون!)، که ارزشهای اساسی را برای پیشرفتِ کشور و آسایشِ ملتی که توانایی انتخابِ مردم را از میان خود برای اینکه کشور را درست اداره کنند، بیاموزاند و تعمیم دهد، بازی نمود.

در عین حال ما میدانیم که در تاریخِ جدید و معاصرِ افغانستان اینگونه بحران برای بارِ نخست به وقوع نپیوسته است.

چنانکه، افغانستان برای نخستین بار در ربع اول قرن ۱۹ بالاثرِ فروریزی دولتِ دُرانی به لرزه در آمد. در آنزمان دورهء بحران یک ربع قرن بطول انجامید و بدنبال آن منتج به بازسازی طولانی شد که در اخیر قرن ۱۹ در دوران عبدالرحمن به شکست انجامید. بحرانِ جدید و در واقع فروپاشی کاملِ جامعهء افغانی نتیجه ی بعد از اصلاحاتِ امان الله در سالهای ۱۹۱۹- ۱۹۲۸ بود که به جنگهای داخلی انجامید.

در دورانِ امان الله درکِ حاکمیتِ امیر- پادشاه بعنوان نهادِ ضروری و مقدس برای تمامیت و ثباتِ دولت و اجرای ارادهء خداوند، از اذهانِ نخبگان شروع به از هم پاشیدن کرد. هنوز حتی در زمان حبیب الله، اروپایی سازیی نخبگان و جدایی آنها از مردم صورت گرفته بود. چنانکه محمد داود نخست وزیر آینده و رییس جمهور در پاریس تحصیل میکرد، مگر هیچگونه آموزشِ سُنتیِ افغانی- آموزش مذهبی! نداشت. بعدها در افغانستان شکافِ عمیق میانِ نخبگانِ عرفی(سیکولار-غیرمذهبی) و اروپایی شده، و مردم مذهبی و سنتی افغان بمیان آمد. بعد از لغو امارت در سال ۱۹۲۶ کشور در مسیر شاهی طبق مُدل غربی منتقل شد.

نادرشاه توانست وضعیت را در کشور درست کند. تکیه روی نهادهایی سنتی (قبایل، روحانیون) دوباره برقرار گردید. نادر موفق شد کشور را آرام کند، صلاحیت پارلمان را مطابق اصول اسلامی اجماع – مشورت حکمران با مردم، زیاد کند و برای روحانیون امتیازات شانرا بازگرداند.

به هر حال، اختلافاتِ میان قبیله یی و کشتارِ غیرِ قانونی، که به فرمان پادشاه صورت گرفته بود، به قتل وی منجر شد. رهبری دولت را ظاهرشاه ۱۹ ساله، در کنار کسیکه طی ۲۰ سال حکمرانان واقعی هاشم خان و شامحمود خان کاکاهای وی بودند، به عهده گرفت.

دههء ۳۰ قرن ۲۰ تحت شعارِ”صلحِ سراسری کامل” سپری گردید. بر افغانستان هم اتحاد جماهیر شوروی، هم جمهوری فدرال آلمان، هم ایتالیا تاثیرِ فراوان داشتند. نخست وزیر هاشم خان از اصول (اسلام بعنوان جوهر دولت، تکیه بر قبایل، روحانیون، فاصله گرفتن از سیاستِ قدرت های بزرگ)، که توسط برادرش پی ریزی شده بود، شروع به فاصله گرفتن بطرف ناسیونالیزم پشتون کرد. نظریه ی، که بر اساس آن، پشتونها از تبار و جانشینان آریایی ها بودند، طرح ریزی شد، به گسترش زبان پشتو و پشتونیزه ساختن مناطق شمالی و مرکزی کشور توجه قابل ملاحظه ای مبذول شد.

همزمان تعداد قابل ملاحظه ای از افغانها غرض تحصیل به خارج فرستاده می شدند، و تا پایان سالهای ۳۰ تعداد زیادی مشاورین آلمانی در اردو و دستگاه دولتی بسر می بردند.

وضعیت مشابه هم در نیمه دوم سالهای پنجاه، زمانیکه محمد داؤد، پسرِ کاکای پادشاه، صدراعظم بود، به وجود آمده بود. تا این موقع کشور بحران اقتصادیی بعد از جنگ و نخستین تلاشهای لیبرالیزه کردنِ (وارسته سازی) عرصه ی سیاسی را در زمان حکومت شاه محمود در سالهای ۱۹۴۷- ۱۹۵۲ گذراند. ناکامی آنها موجب سخت گیری هایی شد که آنرا سردار داؤد نیز میان سالهای ۱۹۵۳ - ۱۹۶۳ انجام داد، که همزمان اصلاحات قابل ملاحظهء اقتصادی را با تکیه بر کمکهای خارجی، بطور کُلی کمکهای شوروی پیش میبرد. ایدئولوژی ناسیونالیزم پشتون در دولت مسلط بود.

در کشور تاثیراتِ زیاد نیروهای خارجی - اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، جمهوری خلق چین، ایالات متحده امریکا، (جایی که محصلین افغانی برای تحصیل فرستاده می شدند، چنانکه در خلال سالهای ۱۹۵۶ و ۱۹۷۷ قول اردوی نمبر ۳ افسران در اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی آموزش نظامی دیدند) در میانِ روشنفکران موجب پخش نظریات چپی و لیبیرالی شد.

اما ارتباط با دنیای بازسازی شدهء اسلامی منجر به ایجاد جنبش افراطی «جوانان مسلمان» در مرکزِ فاکولتهء شرعیات پوهنتونِ کابل شد. داؤد در حل کردنِ مجموعهء مسایل سیاست داخلی و خارجی ناتوان واقع شد و در سال ۱۹۶۳ سبکدوش گردید. رهبری کشور را خود ظاهرشاه، کسیکه از سه پیشنهاد متناوب (چپ رادیکال شوروی، لیبیرال آمریکایی و راست اسلامی) ایدئولوژی لیبیرال را که روحاً نزدیکتر به خودش و تحصیلاتش بود انتخاب کرد، به عهده گرفت.

با این حال، با قدم گذاشتن در مسیر خطرناکِ اصلاحات، اعطای قانون اساسی که اختیارات خانواده سلطنتی را محدود می کند، فعالیت های جنبشهای اجتماعی را با تکیه بر اقشار وسیع اجتماعی اجازه می داد، ظاهر شاه نتوانست مسؤلیت عظیمی را که به او واگذار شده بود، مقابله کند- تا بتواند ضامن ثبات در کشوری باشد که با اصلاحات متزلزل شده است. او به تدریج محبوبیت خود را در بین مردم از دست میداد، حکومات وی نتوانستند با اصلاحات کنار بیایند و ایدئولوژی لیبرال در میان نخبگان قبیله ای، مردم و روحانیون درک نشد. هرچند که وی موفق شد حساسیتِ مسلهء ناسیونالیسمِ پشتون را برطرف کند، اما نتوانست مفکوره های جدیدی ارائه دهد که مردم را متحد کند.

ارتباط نامشروع وی با خویشاوندِ زعیم خاندانِ حضرت ها- گیلانی، صدمه ی شدیدی را بر حیثیتِ پادشاه وارد نمود. یادآور میشویم، که مطابق شریعت، مرد متاهل میتوانست با حکم اعدام روبرو شود، و خانم عقد ناشده بخاطر داشتن ارتباط عشقیی غیر قانونی با صدها ضربه ی شلاق روبرو شود. اما پادشاه چنین ارتباط را در مقابل چشمانِ تمام جمعیتِ کابل داشت! پادشاه و اصلاحات لیبرال وی را روحانیون مسلمان در جریان تظاهرات همگانی برج می سال ۱۹۷۰، موقعیکه بیاناتی زیاد طنین انداز بود، نکوهش و محکوم کردند.

بعد از آنکه پادشاه از ایجاد حزبِ طرفدار حکومت خودداری کرد و فعالیت هرگونه احزاب سیاسی را منع کرد، وی نتوانست پشتیبانی وسیع اجتماعی را برای خودش بدست آورد. افسران اردو یا هم توسط ایدئولوژی مارکسیستی- لنینی تحت تاثیر قرار گرفته بودند، یا هم به پشتیبانی خود از تحریک کردن سردار داؤد علیه پادشاه ادامه میدادند. پارلمان به «محل گفتگوهای بیهودهء» تبدیل شد، که شرکت کننده گان آن فاسد شدند و مسایل شخصیی خود را حل می کردند.

نبود حدِ نصاب برای تشکیل جلسه مسأله ی مزمنِ پارلمان شد. تا سال ۱۹۷۳ آشکار شد، که خط مشی لیبرال با شکست روبرو میشود و هواداران پادشاه (جنرال عبدالولی- داماد پادشاه) شروع به تدارک کودتای نظامی کردند. اما محمد داود از آنها پیشی گرفت، که در برج جولای همان سال کودتای دولتی را انجام داد.

باین ترتیب، ظاهرشاه، کسیکه زمامداری اش یکی از طولانی ترین دوره در تاریخ افغانستان (۴۰ سال) بود، بعد از آنکه کشوری را که بعد از جنگ داخلی دوباره برقرار شده بود بدست آورد، نتوانست جلو سقوط سلطنت را در شرایط متغییرِ تاریخی بگیرد. نخستین دوره ی سلطنت وی را (۱۹۳۳- ۱۹۶۳) میتوان بعنوان دوره مستبدانه توصیف کرد. اشتباه اصلی، که در آن زمان صورت گرفت، عبارت از تعویض هویت اسلامی- قبیله یی اهالی کشور به ایدئولوژیی ناسیونالیزم پشتون بود. نقض اصول « مشورت با مردم» هم، که بوسیله ی نادرشاه اعلام گردیده بود، مسأله ی جدیی بود. نخستین کوشش نافرجامِ وارسته سازی (لیبرالیزه کردن) و به تعقیبِ آن رژیم خودکامهء نخست وزیر داؤد در جامعه باعث متراکم شدنِ تضاد های حل نشده ی زیادی گردیدند که مانند بخار در زمان «تجربه ی دموکراسی» بلند شدند.

در مرحله ی دومِ سلطنت، زمانیکه خط مشی ایجادِ سلطنت مشروطه طبق مُدلِ غربی را در پیش گرفت، ظاهرشاه توانست حساسیت مسأله ی ناسیونالیزم پشتون را برطرف کند، با وجود این، او سیستیمی دیگری ارزش ها را نداد، و سرانجام اقتدار پایه های سنتی اش را از پشتیبانی روحانیون، هویت اسلامی، وابستگی قبایل، اردوی وفادار حتی از احترام و حرمت مردم محروم کرد. از جانب دیگر، مردم نتوانست تعداد کافی افراد شایسته را، که میتوانستند دولت را پشتیبانی و بطور مؤثر اصلاح کنند، از میان خود معرفی کند. اعضای پارلمان مشغول حل کردن مسایل شخصیی خود بودند و در رابطه با هرگونه مسایل که به پادشاه و حکومتش مراجعه میکردند به عنوان اپوزیسیون «اصولی» تبدیل میشدند.

بعنوان نتیجه، سرانجام درکِ اهمیت و ضرورتِ سلطنت یکسان و برابر تلقی می گردید. هنگامیکه محمد داؤد پادشاه را از قدرت برانداخت، هیچ کس از سلطنت و شاه جانب داری نکرد. دوران دو صد و شصت و پنج ساله ی تاریخ سنتی افغانستان به پایان رسید. کشور واردِ مرحله ی بحران عمیقی شد که تا هنوز در آن بسر میبرد.

پیامدهای درازمدتِ بحران جامعه ی سنتی و سقوط سلطنت را تنها با در نظر گرفتنِ درک و شناختِ عللِ آنها ممکن است از میان برداشت. غیرممکن است، که کشوری را ساخت، ولی گذشته اش را فراموش کرد و همه چیز را از بنیاد آغاز کرد.

http://afghanistan.ru/doc/6152.html

توجه:

کاپی و نقل مطالب از «اصالت» صرف با ذکر منبع و نام «اصالت» مجاز است

کلیه ی حقوق بر اساس قوانین کپی رایت محفوظ و متعلق به «اصالت» می باشد