قرآن کتابی زن ستیز یا رهایی بخش؟
ساناز خسروی پژوهشگر فلسفه دین
۴ دسامبر ۲۰۱۹ - ۱۳ آذر ۱۳۹۸
تقریبا محال است که بتوان در باب اسلام بحث کرد و این بحث دیر یا زود به مساله حقوق زن در اسلام نینجامد. معمولا دیدگاه افراد در این باب سیاه و سفید است؛ به گونه ای که عده ای اسلام را ذاتاً دینی «زن ستیز» قلمداد می‌کنند و گروه دوم، اسلام و قرآن را به خودی خود کتابی «رهایی بخش» و «طرفدار حقوق زنان» می‌دانند. اما آیا به راستی آیات قرآن ذاتاً «زن ستیز» اند و یا اینکه تنها از رهگذر تفسیر قرآن است که زنان در جوامع مسلمان‌نشین مورد تبعیض قرار می‌گیرند؟
برای پاسخ به این پرسش‌ها می توان از این نقطه شروع کرد که پیام هر دینی لاجرم تحت تأثیر شرایط اجتماعی و فرهنگی زمان نزول خود بوده است. آنچه که در این بحث ها میان دو گروه موافق و مخالف «زن ستیز» بودن قرآن و اسلام نادیده گرفته می شود، بستر نزول قرآن و وضع عرب در سال های ابتدایی ظهور اسلام است.
قرآن زمانی بر محمد در شبه جزیره عربستان نازل شد که قوانین و ساختار حاکم بر آن جامعه سراسر مردسالارانه بود و مردانگی و قوای مردانه به عنوان ارزش های برتر جامعه شناخته و ترویج می‌شد. به همین دلیل٬ این بستر مردسالارانه نزول قرآن لاجرم خود را در آیات قرآن و سپس در تفاسیر قرآن منعکس کرد. همچنین مردسالاری حاکم بر جامعه باعث شد که پیام اصلی حاکم بر قرآن تدریجا به فراموشی سپرده شود.
به همین دلیل برای درک پیام و مقصد اصلی قرآن باید بستر نزول آیات را در نظر گرفت و همچنین پیام قرآن را در کلیت آن بررسی کرد. تفسیر آیه به آیه بدون در نظر گرفتن روح قرآن و محتوای کلی سوره و نیز بدون در نظر گرفتن زمینه شکل‌گیری آیات می تواند منجر به برداشت‌های غلط و تفاسیر تبعیض‌آمیز نسبت به زنان شود.
قرآن در زمان نزول خود پیامی انقلابی برای زنان تحت تبعیض و ظلم به همراه داشت و برخی از سنت های مردسالارانه را فورا منسوخ کرد. اما نسخ یکباره و به کلی تمامی قوانین و سنت های مردسالارانه می توانست دشواری های بسیاری برای انتقال پیام اسلام به همراه داشته باشد و مثلا باعث سرپیچی افراد زیادی از «دستورات الهی» شود. به همین دلیل بهترین رویکرد، تغییر و اصلاحات تدریجی بود به گونه ای که تنها برخی از قوانین و آداب مردسالارانه ای منسوخ شد نظیر اینکه زنان پیش از اسلام هیچ ارثی نمی بردند اما اسلام به آنان حق ارثی متناسب با پذیرش جامعه آن زمان عطا کرد و یا مردان می توانستند به شکل غیر محدود همسر اختیار کنند و اسلام این امر را به چهار همسر محدود کرد و یا مردان را به راحتی می‌توانستند زن خود را طلاق دهند ولی اسلام برای طلاق دادن زنان محدودیت های مختلفی قرار داد.
بعد از وفات پیامبر اسلام زمینه های مردسالارانه خود را دوباره به جامعه تحمیل کرد و تغییرات تدریجی به سود زنان ادامه نیافت و بسیاری از اصلاحات پیشنهاد شده در قرآن یا سیره نبوی یا اجرا نشدند و یا به فراموشی سپرده شدند. این نکته نشان می دهد که این در اصل طرز نگاه مردسالارانه است که تفاسیر زن‌ستیز ارایه می‌دهد حال آن که در نظر خداوند فرقی میان زن ومرد نیست. برای مثال تفسیری مردسالارانه می تواند لغت «ناس» یا «بشر» را تنها به مردان تفسیر کند در حالیکه تفسیری برابری‌طلبانه آن را به معنای همه انسان ها، که شامل زن و مرد هر دو می شود، تفسیر می‌کند.
رفعت حسن، پژوهشگر فمنیست مسلمان، نیز بر این عقیده است که قرآن متنی مساوات طلبانه است اما به دلیل غیبت تاریخی زنان در تفسیر قرآن، تفاسیر همه بر طبق نظر و سلیقه مردان بوده و بدین سان زنان را مورد تبعیض قرار داده اند. اگر به زنان فرصت مشارکت در تفسیر آیات قرآن داده شده بود آنگاه با تفاسیری سراسر مردسالارانه و یک‌سویه روبرو نبودیم.
رفعت حسن در نوشته خود تحت عنوان «زنان مسلمان و اسلام پس از مرد سالاری»، در کتابی با عنوان «پس از مردسالاری: تحولات فمینیستی ادیان جهان»، توضیح می‌دهد که غیبت تاریخی زنان در تفسیر قرآن و جلوگیری از ورود و رشد آنان در این عرصه، زمینه را برای تفاسیر مردسالارانه فرآهم کرده است. میزان بالای بیسوادی زنان مسلمان کشورهای مسلمان‌نشین و نادیده گرفته شدن حقوق آنان در جوامع مردسالار باعث شده آنان نتوانند نقش کنشگرانه خود را به عنوان زن مسلمان ایفا کنند و در نتیجه زنان مسلمان، ناآگاه به حقوق خود باقی مانده اند. به همین دلیل برای مبارزه با این موضوع نه تنها لازم است که به زنان فرصت برابر در اشتغال و حقوق اجتماعی و سیاسی داده شود بلکه ضروری است که آنان تحصیل کنند تا بتوانند برداشت‌های غلط مربوط به زنان را تشخیص دهند، وظایف خود را شناسایی کنند، از دیدگاه مساوی خداوند نسبت به زنان در قرآن آگاه شوند، و وارد عرصه تفسیر قرآن شوند تا از ورود و گسترش بیشتر تفاسیر مردسالارانه جلوگیری کنند.
حق نشر عکسAFP
نقش هرمنوتیک در تفسیر آیات قرآن
همان طور که بالا ذکر کردیم ادیان مختلف همواره متاثر از بستر تاریخی و فرهنگی زمان ظهور خود بوده اند گرچه بر این بستر تاثیر هم نهاده اند. در نتیجه آیات قرآن در بستر زمانی، تاریخی و فرهنگی خود به خوبی جای می گرفتند ولی دست‌کم بخشی از این آیات با زمانه کنونی سازگار نیستند. بنا بر این اگر بخواهیم آیات قرآنی را، که از زمان و فرهنگی متفاوت می آیند، در زمان کنونی بی هیچ کم و کاستی تطابق دهیم، آنگاه در نگاه اول شاید آسان به نظر برسد که نتیجه بگیریم اسلام دینی «عقب‌مانده» و «زن ستیز» است. برای پرهیز از این داوری زمان پریشانه، اهمیت علم تاویل یا هرمنوتیک بیش از پیش آشکار می‌شود.
هرمنوتیک قرآن بر تفسیر قرآن با در نظر گرفتن بستر وحی تاکید دارد. برای مثال امینه ودود در کتاب خود «زن و قرآن» به معنی و زمینه برخی آیات بحث برانگیز قرآنی راجع به شاهد گرفتن، سرپرستی کودکان و چندهمسری می‌پردازد.
برای مثال به آیه سوم سوره نساء بنگرید:
«اگر در اجراى عدالت ميان دختران يتيم بيم ناك هستيد هر چه از زنان [ديگر] كه شما را پسند افتاد دو، سه یا چهار تا به زنى گيريد پس اگر بيم داريد كه به عدالت رفتار نكنيد به يك [زن آزاد] يا به آنچه [از كنيزان] مالك شده ايد [اكتفا كنيد] اين [خوددارى] نزديكتر است تا به ستم گراييد [و بيهوده عيال وار گرديد]»
این آیه، که در مورد چند همسری است، می تواند به راحتی بد تفسیر شود، به گونه ای که چند همسری را مجاز شمرد. اما این آیه زمانی نازل شد که زنان به مردان برای تأمین مالی و رفع احتیاجات مادی احتیاج داشتند و از هیچ‌گونه استقلال مالی برخوردار نبودند. هم چنین تاکید این آیه بر نحوه رفتار با ایتام است و نه چند همسری. کلمه «عادل» نیز تنها به عادل بودن در مسایل مالی اشاره ندارد بلکه بر عادل بودن در اختصاص زمان، محبت، اخلاق و روحانیات نیز اشاره دارد. به همین دلیل امکان پذیر نیست که مردی چند همسر داشته باشد و با همه آن‌ها نیز عادل باشد. در نتیجه می توان این‌گونه نتیجه گرفت که این آیه تک همسری را به عنوان یگانه شکل پذیرفته شده ازدواج پیشنهاد می‌کند و چند همسری را نه وضعیت مطلوب که وضعیت اضطراری می داند.
مثال دیگری از آیات قرآنی که اهمیت نقش هرمنوتیک را نشان می دهد، راجع به «پستی ذاتی» زنان نسبت به مردان تنها به دلیل ویژگی های جسمانی و زیست شناختی آنان است. امینه ودود توضیح می دهد که قدرت زایش زنان موجب این کژبرداشتی شده است که تنها وظیفه زنان فرزندآوری است در حالیکه قرآن هیچ گونه برتری ذاتی ای برای مردان نسبت به زنان قایل نمی شود و وظایف اولیه زنان و مردان را بر اساس زیست شناسی آنان تعیین نمی کند.
گرچه فرزندآوری یکی از تفاوت های زن و مرد است اما از دیدگاه قرآن وظیفه اصلی زن نیست. قرآن همچنین برای فرزندآوری و فرزند پروری ارزش قایل است و رویکردی همدلانه نسبت به زنان دارد چرا که بارداری و زایمان کاری بسیار سخت است. قرآن مردان را به احترام به زنان دعوت می‌کند و از آنان می خواهد که در زمان بارداری زنان مسایل مالی آنان را تأمین کنند.
حاصل کلام اینکه در تفسیر قرآن ضروری است که شرایط اجتماعی و فرهنگی شکل‌گیری آیات قرآن در نظر گرفته شود و نیز هدف غایی قرآن، که پیامی جهت برابری و هم دلی توحیدی در زمانه خود بوده است، پیش چشم باشد تا بتوان از تفسیر یک‌جانبه و مردسالارانه قرآن پرهیز کرد.
پیام قرآنی از شرایط و سنت های اطراف خود متاثر و البته بر آن تاثیر گذار بوده است. قرآن در زمانه خود پیامی انقلابی به دنبال آورد و حقوق بسیاری به زنان بخشید. اما اگر بخواهیم آیات قرآن را بدون در نظر گرفتن شرایط حال بشر و وضعیت زنان در سراسر دنیا تفسیر و یا قضاوت کنیم، نتیجه‌ای جز تفسیر مردسالارانه و زن ستیز و قضاوتی سیاه و سفید نخواهد داشت.
منبع: BBC
https://www.bbc.com/persian/blog-viewpoints-50661471
توجه!
کاپی و نقل مطالب از «اصالت» صرف با ذکر منبع و نام «اصالت» مجاز است
کلیه ی حقوق بر اساس قوانین کپی رایت محفوظ و متعلق به «اصالت» می باشد.
Copyright©2006Esalat