قرون وسطی

سید داوود مصباح

‏

‏سه شنبه‏، ۸‏ اکتبر‏ ۲۰۱۹

گذرگاه خطرناک تاریخ

قسمت ۵

قرون وسطی:

در تاریخ قرون وسطی دو پدیده بیشتر دیده شد. یکی برده گی و دیگری جنگ های صلیبی. در دنیای آن زمان دو حوزه تمدنی ایران و یونان زیاد جلب توجه می کند. جنگ های که قبل از میلاد بین آن دو قدرت جهانی بروی منافع مادی و اقتصادی رخ داد و تا سده هفتم میلادی ادامه یافت، باعث تغییرات زیادی در مناسبات اقتصادی و سیاسی جهان شد. دو مرکز سیاسی در دو سمت دجله یکی «تیسفون» که در زمان پارتیان بر خرابه های شهر کهن «اوپیسن» در محل تلاقی دجله و دیاله بنا شده بود که امپراتوری پارتیان در سده دوم پیش از میلاد پایتخت خود قرار داد که بعد پایتخت ساسانیان بود که در ۶۳۷م توسط سپاه اعراب اسلامی اشغال و تخریب شد. در بخش غربی جهان آن زمان «بیزانس» یا روم شرقی که بنام «بیزانتیوم» نیز یاد می شد، قرار داشت. این پایتخت از ۳۹۵- ۱۴۵۳ م ادامه یافت. بعضی مورخین از قرن پنجم و سقوط روم غربی تا سقوط قسطنطنیه توسط دولت عثمانی و پایان روم شرقی (بیزانس) در ۱۴۵۳م، در نظر می گیرند.

هدف این نگارش تاریخ نویسی نیست، اما روند زنده گی آدمیزاد با تاریخ است، نمیشود زنده گی و سرنوشت انسان را از تاریخ جدا کرد. از این سبب در بعضی موارد با تاریخ باید مراجعه کرد. روند زنده گی مادی و معنوی انسان در قرن وسطی که از ۴۰۰ – ۱۴۰۰م را در برگرفته است، با دشواری های بسیار سخت و خطرناک همراه بوده است. در این مدت یک هزار سال دوره میانه یا قرون وسطی در شرق و غرب این سخره ای خاکی، حوادث بسیار خونباری رخ داده که میلیون ها انسان را به کام مرگ کشانید و شهر های آباد ویران، مدنیت ها و هزاران کتابخانه و مراکز فرهنگی نابود شد. در اینجا یک قصه یادم آمد که بسیار آموزنده است، قصه از این قرار است: در زمان خلیفه ی دومِ مسلمانان «عمر» اسرای ایرانی را نزد خلیفه می آوردند و بعد از بازدید و تقسیم اسیران، نوبت به یک شاهزادهء ایرانی می رسد. خلیفه از شاهزاده می پرسد که «از ما چیزی بخواه» - شاهزاده می گوید «یک ده ویران در ایران می خواهم» خلیفه یک ماه از وی وقت می خواهد. خلیفه به کارگزاران خود دستور می دهد که یک دهکده ویران، در ایران پیدا کنند. سرداران سپاه اعراب در ایران موفق به پیدا کردن یک دهکده ویران نمیشوند. خلیفه، شاهزاده را به حضور می پذیرد و به شاهزاده ایرانی می گوید که «در ایران ده ویران پیدا نکردند، از ما چیزی دیگر بخواه!» شاهزاده گفت: «منظور من طلب ده ویران در ایران این بود، که پدران ما چنین حکومت کردند که در تمام کشور یک ده ویران وجود نداشت. دیده شود که شما چه می کنید.».

نقاشی فروش زنان اسیر ایرانی توسط مسلمان ها، پس از حملۀ عرب ها به ایران ۱۴۰۰ سال پیش، توسط اوتتو پیلنی یک نقاش سوئیسی، که در موزیم لوور فرانسه نگهداری می شود.

در قرون وسطی در شرق با ظهور اسلام و فتوحات سپاه اسلام، دهی آبادی در سرزمینهای مفتوحه، بجا نگذاشتند. برده گی در بسیاری از سرزمین های شرقی وجود نداشت، اما سپاه و خلفا و سرداران جنگی اسلام برده گی وحشتناکی را به ارمغان آوردند که شرح آن در تاریخ های مختلف آمده از باورهای مردم بر ضد مردم، در جنگ و صلح از توده های زحمتکش قربانی می گرفت. این نه تنها در اسلام بلکه در تمام ادیان و باور ها چنین بوده است. تا تسلط اعراب بر فلات ایران، برده گی به اشکال مختلف و محدود وجود داشته که شامل اسیران جنگی می شد و اسیران جنگی در فلات ایران مسکن گزین می شدند و دهقانان (زمین داران بزرگ و اشرافیت دهقانی) از آنها در مزارع شان کار می کشیدند. و این برده گان خانواده تشکیل می دادند و مثل سایر کارگران زراعتی در مزارع اربابانشان کار می کردند و یک چهارم محصول به آنان تعلق می گرفت. تنها تفاوت بین دهقانان به اصطلاح آزاد و برده گان در این بود که زنان و فرزندان شان در منازل اربابان مجانی کار می کردند و حق اعتراض نداشتند. در جنگ های خونینی که بین ایران و یونان وجود داشت، تعداد برده گان کم نبود و جانب دولت ساسانی برده گان رومی را در مناطق معین سکنا میدادند و کشتن و یا اذیت برده گان عیب بزرگی برای اشرافیت فیودالی ایران محسوب می شد. به زنان و خانواده های برده گان هیچ گونه تعرضی صورت نمی گرفت و حرمت خانوادگی آنان جزء فرهنگ جامعه فیودالی و اشرافیت آن دوران بود که رعایت می شد. جامعه در زمان حکومت های اشکانی، یفتلی و ساسانی به شدت طبقاتی بوده و کاست وجود داشت وطبقه زارعین و روستائیان هرگز نمی توانستند که با طبقه اشراف دهقانی و زمین داران و یا ارتشتیان و دبیران وصلت و خویشاوندی برقرار کنند یا نشست و برخاست اجتماعی داشته باشند. کاست در هند کنونی و مناسبات ارباب رعیتی در افغانستان میراث همان دوران کهن تاریخی بوده می تواند. چهار یک محصول کار دهقانی تا هنوز در کشور ما وجود دارد که دولت و مذهب از این مناسبات استثمار گرانه حمایت می کنند. تا دیروز مذهب به ما می گفت که «پادشاه» سایه ی خدا است و واجب الاحترام و ملک و جایداد خدا دادی است و دست درازی بر آن حرام مطلق. از این حمایت و باورها اصلاحات ارضی در زمان دولت ملی دموکراتیک افغانستان ناکام شد و فیودال ها در تبانی با جواسیس خارجی مردم را بر ضد هرگونه اصلاحات دموکراتیک بر انگیخت. اکنون مردم خلاف منافع خود و خانواده های شان دنباله رو دزدان جهاد گر هستند. در زمان فتوحات اعراب هم جهادگران باند های رهزن بودند که داوطلبانه بخاطر چور و چپاول و غارت به اصطلاح دینی غنیمت به لشکر اسلام می پیوستند که در این مورد وقتی که به سوابق سرداران لشکریان اسلام به تاریخ مراجعه شود به وفور اسناد وجود درد.

برده داری در زمان خلفای اسلامی بسیار گستره شد و اسیر و کنیز گرفتن و خرید و فروش آنان بازار های پر از جمعیت برده و کنیز و سوداگران برده در تاریخ بسیار وحشت ناک و ضد بشری است. اما آن طرف خط (یونان و روم) برده داری از میانه هزاره اول پیش از میلاد را در بر می گیرد. در این قسمت نظر اجمالی بر تاریخ یونان باستان اثر فئودور. پ. کوروفکین (۱) می افکندیم: «شهر آتن در هزاره دوم پیش از میلاد که بالای سخره سنگی ساخته شد. این شهر توسط محوطه بزرگی از سنگ بنا شد که به چنین شهری اکروپلیس می گفتند. یونانی ها برای هر پدیده طبیعت یک «خدا» را در تصور داشتند که قصر های شان بر فراز کوه «اولمپیس» است و زنده گی می کنند مثل خدای هنر «آپولو»، خدای شکار «آرتیمس»، خدای دریا «پوسیدون»، خدای شراب «دیئو نیسوس» و غیره.» ۱

برده داری در یونان و روم یک بخش مجاز و حقوقی دولت و نظام اجتماعی به شدت طبقاتی محسوب می شده، چنانچه در جلد دوم «تاریخ جهان باستان» آمده: «در قرن های هشتم تا ششم پیش از میلاد بود که یونانیان به طبقات منقسم شدند و دولت های خود را تشکیل دادند.»۲ این در زمانی شکل می گیرد که برده داری در مصر، بابل و دیگر نقاط آسیایی و افریقایی بعد از زوال نظام اشتراکی اولیه در میانه هزاره دوم و اول پیش از میلاد ظهور کرده بود. دموکراسی اشرافی یونانی جامعه را به طبقات اشراف، آزادگان و برده ها و مهاجرین تقسیم کردند که تاریخ یونانی ها را در طولانی مدت تشکیل می داد. بیشترین سبب بدبختی انسان در روی زمین و بوجود آمدن طبقات اجتماعی و استثمار انسان از انسان بشکل بی رحمانه و غیر انسانی و عاطفی، تصرف وسایل تولید از دست مولدین و خصوصی سازی آن بود که مدافع این بی عدالتی اجتماعی تشکیل حکومت ها و دولت داری یک جانبه توسط زرنگ ترین و شریر ترین افراد بوده که خود را حاکم بر سرنوشت دیگران ساختند و پایه و اساس «حکومت» را نهادند. «تذکرة السلاطین» را که بنام تاریخ به خورد انسان داده است، وقتی مطالعه شود، مایۀ ننگ و رسوایی و شرمساری انسان در روی زمین است. با تأسف که عده ای با استفاده از باورهای عامیانه و خیال پردازانه و رویائی انسان استفاده افزاری برای امرار زنده گی شخصی خود یک بخش از بازوی پرتوان «حکومت» ها در دوران پس از کمون قرار گرفتند. یکی هم همین اسقف ها و سران عیسویت بودند که خلاف اخلاق و پندار عیسی مسیح به دین سازی و قدرت نمایی و خشونت پرداختند. فروش خانه و زمین در بهشت و جنگ های صلیبی از یادگار های خفت آور و ننگین زمان است. «به سال ۱۰۹۵ م در کلرمون فرانسه، اجتماعی از رهبران کلیسا تشکیل شد. در این اجتماع علاوه بر روحانیون، فئودال ها هم حضور داشتند، بازرگانان و عده ای فراوان دهقانان از نواحی اطراف آن شرکت جسته بودند. پاپ «اوریان» دوم ضمن گفتاری حاضران در کلرمون را مورد خطاب قرار داد و همه را دعوت کرد تا برای رهایی «مزار خدا» از چنگ کفار (مسلمانها) بسوی اورشلیم روی آورند و از غنایمی سخن گفت که در انتظار فاتحان شرق می باشد. این دعوت با هیجان فراوان استقبال شد. قرار شد صلیبی سرخی به عنوان نشان بر لباس خویش بدوزند. . . » جهان بشریت در قرون وسطی دچار جنگ های ویرانگر و خانمان برانداز و زجر دهنده ای بود. جنگ بر سر قدرت و ثروت و تصرف زمین های بیشتر و قصر و بنگاله و برده بود. قدرت خواهی دینی در تقابل با قدرت طلبی و تمامیت خواهی سران و سلاطین و امپراتورهای بود که در هوای تصرف جهان بودند. فتوحات اسلامی و جنگ های صلیبی از مجرای دین باوری و جنگ های توسعه طلبی امپراتور روم شرقی، بیزانس (ترکیه) از یک طرف و ترک تازی های ترکان سلجوقی و پیشروی آنان بسوی سرزمین های تازه و تهاجم مغول های صحرا گرد و وحشی و تاخت و تاز، تاراج و قتل عام و استیلای آنان بر سرزمین های مشرق زمین تا بغداد و شام از سوی دیگر، آرامش خلق های اروپا و آسیا را برهم زده بودند. پاپ ها، مردم را برای دعوت به آزاد سازی و بیرون آوردن «مزار خدا» (بیت المقدس) در اورشلیم از تصرف «کفار» به اصطلاح خود شان (اسلام) چنان تحریک کرده بودند که گروه گروه دهقانان و مردم عادی بدون داشتن سلاح و وسایل جنگی با پای پیاده از اروپا حرکت کردند و بسوی مشرق زمین به راه افتادند و در مسیر خود به هر شهری می رسید بلا درنگ توسط محافظین شهر قتل عام می شدند و عده ی زیادی از این پا برهنه های زحمتکش اروپایی تا ترکیه و حتی به اورشلیم رسیدند. اما در جریان آن راهپیمایی عظیم صدها هزار انسان از گرسنگی و مرض و خستگی جان سپردند. این پا برهنه ها جاده صاف کن شوالیه های اروپایی بودند که آنان با ساز و برگ های جنگی مجهز بودند و در محاصره چندین ماهه و فتح شهر بسیار مستحکم انطاکیه موفق شدند و مسلمانان شهر را قتل عام کردند. شهر انطاکیه «با دیوار های عریضی محصور بود که یک ارابه چهار اسپه می توانست از روی آن عبور کند، و بر فراز این دیوارها چهار صد و پنجاه برج ساخته شده بود. صلیبیان با استفاده از خیانت یکی از فرماندهان پادگان یکی از برج ها، توانستند قلعه را تسخیر کنند. بدنبال آن تمام مسلمانان را سر بریدند و غنایم گرانبهای فراوانی به چنگ شوالیه ها افتاد.» ۳

این جنگ های قدرت طلبی و ثروت اندوزی سران و سلاطین و صلیبیون روستاها را از زارعین خالی ساخته بودند و در محصولات زراعتی کاستی های فراوانی در طول مدت قرنهای وسطی رخ داد که باعث، قحطی و گرسنگی و امراض فراگیر شد. به طور مثال از صفحه ۸۴ تاریخ قرون وسطی چنین می خوانیم: «قحطی و گرسنگی، که پدیده رایج اروپای قرون وسطی بود، توده های دهقانان را به مرگ و نابودی می کشاند. به گونه ی مثال از ۱۰۸۷ تا ۱۰۹۵ مردم هفت سال با قحطی و گرسنگی دست و گریبان بودند و در عین حال بیماری واگیر طاعون در کشتار احشام بیداد می کرد. مردم گروه- گروه جان می سپردند و دهقانان از فرط گرسنگی علف، ریشه درخت و خاک رس می خوردند و در موارد بسیاری آدم خواری نیز بوقوع پیوست. در یک رشته از کشورهای اروپا دهقانان شورش کردند، اما این شورش ها عموما از جانب فئودال ها سرکوب شد. آنگاه دهقانان در جستجوی مناطق حاصلخیز تر دستجمعی دهات قحطی زده را ترک می کردند و امیدوار بودند که در شرق از گرسنگی و ظلم سنیور ها رهایی یابند.» ۴

در اروپای قرون وسطی نه تنها فئودال ها بر اهالی ظلم و ستم روا می داشتند، بلکه پاپ ها حاکم بر سرنوشت سران و سلاطین و مردم بودند. به طور مثال: «پاپ اینوسان سوم (۱۱۹۸ – ۱۲۱۶ م) قدرت فوق العاده ای کسب کرد. اینوسان سوم مانند گریگور هفتم برای پاپ ها مقامی والا قائل بود. او می نویسد: «ما (پاپ ها) از جانب خداوند مأموریم که بر کلیه خلایق و ممالک عالم حکم برانیم» وی معتقد بود که پاپ تنها یک فرمانروای روحانی نیست، بلکه بر سلاطین نیز حکومت کند. این اندیشه را با این عبارت بیان میدارد: «همچنان که ماه از خورشید نور می گیرد، مقام سلطنت نیز رونق و اقتدار خود را مرهون پاپ است» وی اعلام داشت که «نماینده خدا در روی زمین است» ۵

از جانب دیگر ظلم مضاعف بر روستاییان و دهقانان اروپا حمله و غارتگری های محلی و یورش های ناگهانی یک گروه غارتگر بالای یک استقرار و روستا زنده گی مردم را نابود می کرد و ساکنین را به قتل می رساند و زنان و جوانان را به اسارت می بردند. اروپای قرون وسطی، چون مشرق زمین دارای پیشینه ای فرهنگی و تمدنی نبودند، در واقع تولید مواد خوراکی بسیار ضعیف و غیر قابل کفاف برای ساکنین محل بود. از این سبب قحطی و گرسنگی سالها استمرار می یافت. در سرزمین های شرقی آن زمان با آن همه تاخت و تاز و کشتار تازی ها، مغول ها باز هم زنده گی مردم می چرخید و تولید فرآورده های زراعتی بقدر کافی بود و مالداری و باغداری ادامه می یافت و سوداگری و کسب و کار وجود داشت. در قرن سیزده مغول ها در چین تسلط یافتند، با آن همه درنده خویی مردم چین را قتل عام نکردند و تمدن کهن چینی را انکشاف دادند و مردم را تشویق به صنعت و زراعت و دام پروری می کردند. چین مخترع کاغذ، باروت، تولید ابریشم و ساختن راه و جاده و کسب و کار و تجارت بود. تمدن فلات ایران که پیشینه ای چند هزار ساله داشت، در قرون ششم تا فتوحات اسلام چنان تمدن و فرهنگی داشت که هم اعراب و هم مغول ها را به خود حل کرد. تمدن هند از موهن جودار و آغاز و در قرون وسطی دارای تمدن و فرهنگ عالی و جاه افتیده ای داشت اختراعات زیادی محصول تمدن بزرگ هند بود. مظاهر تمدن کوشانی ها تا هنوز چشمگیر است. همچنان تمدن مصر و هنر و صنعت و معماری مشخص است. غربی ها بعد از جنگ های صلیبی و آشنایی با تمدن مشرق زمین متوجه عقب ماندگی ها و علت آن شدند. و بعد از قرن پانزدهم شروع کردند به اصلاحات و جدایی دین و دولت و کنار گذاشتن مزخرفات پاپ ها و سلطه جویی آنان. تجربه غرب ثابت کرد، تا ملت های که اسیر خیال پردازی های خود هستند هرگز به تمدن بر تر دست نمی یابند، محتاج و دنباله رو تمدنهای پیشرو زمان شان هستند، چون تخیلات ماورای طبیعت با دانش و علم و تجربه سازگار نبوده و نیست. . .

دامه دارد . . . .

----------------

منابع:

۱ - تاریخ یونان باستان، فئودور. پ. کوروفکین، برگردان فارسی: غلام حسین متین، انتشارات محور، تهران، ۱۳۷۸خ، مصور با نقشه و جدول ها.

۲ - تاریخ جهان باستان، گروهی از مورخان و دانشمندان اتحاد جماهیر شوروی، زیر نظر: و. دیاکوف، س. کووالف، برگردان فارسی: مهندس صادق انصاری، دکتر علی الله همدانی و محمد باقر مومنی، نشر اندیشه، تهران، ۱۳۵۳خ، ج دوم.

۳ - تاریخ قرون وسطی، گروه از مورخین اکادمی علوم اتحاد شوروی زیر نظر پروفسور کاسمینسکی، برگردان فارسی: مهندس صادق انصاری و محمد باقر مومنی، جلد چهارم، نشر اندیشه، چاپ چهارم، تهران، ۱۳۵۳خ، ص ۸۴ فصل هشتم.

۴ - تارنمای ویکی پدیا «دانش نامه آزاد».

۵ - تاریخ قرون وسطی، ص ۸۶

۶ - همان، صفحه ها ۸۴، ۱۰۷، ۱۱۲.

توجه:

کاپی و نقل مطالب از «اصالت» صرف با ذکر منبع و نام «اصالت» مجاز است

کلیه ی حقوق بر اساس قوانین کپی رایت محفوظ و متعلق به «اصالت» می باشد