وحشی بافقی
كمال الدين بافقي متخلص به وحشي از شعراي مشهوري است. وي درسال ۹۳۰ هجري قمري در بافق بدنيا آمد و تحصيلات مقدماتي خود را در زادگاهش سپري نمود. وحشي در جواني به يزد رفت و از دانشمندان و سخنگويان آن شهر كسب فيض كرد و پس از چند سال به كاشان عزيمت نمود و شغل مكتب داري را برگزيد. وي پس از روزگاري اقامت در كاشان و سفر به بندر هرمز و هندوستان، در اواسط عمر به يزد بازگشت و تا پايان عمر در اين شهر زندگي كرد. وحشي بافقي در سال ۹۹۷ هجري قمري‌در سن شصت و يك سالگي درگذشت . اين شاعر بزرگ روزگار خود را با اندوه و سختي و تنگدستي و تنهائي گذراند و دراشعار زيبا و دلكش او سوز و گداز اين سالهاي تنهايي كاملا مشخص است .
وي غزل سراي بزرگي بود و در غزليات خود از عشقهاي نافرجام ،زندگي سخت و مصائب و مشكلات خود ياد كرده است. علاوه بر اين وحشي رباعيات ، ترجيع بند، تركيب بند و مثنوي‌هاي زيبايي از خود به يادگار گذاشته كه تبحر و تسلط او را بر شعر و ادبيات فارسي نشان مي‌دهد. از شاهكارهاي هنري وحشي بافقي مي توان به مثنوي فرهاد و شيرين اشاره كرد كه ناتمام ماند و بعد ها وصال شيرازي از شعراي بزرگ قاجاريه آن را تكميل كرد. آثار باقي مانده از وحشي بافقي عبارتست از: -ديوان اشعار -مثنوي خلد برين -مثنوي ناظر و منظور -مثنوي فرهاد و شيرين. مشهورترین اثر او ترکیب بند شرح پریشانی است که بخش هایی از آن را در ادامه می خوانیم.
شرح پریشانی
دوستان شرح پریشانی من گوش کنید
داستان غم پنهانی من گوش کنید
قصه بی سر و سامانی من گوش کنید
گفت وگوی من و حیرانی من گوش کنید
شرح این آتش جان سوز نگفتن تا کی
سوختم سوختم این راز نهفتن تا کی
روزگاری
من و دل ساکن کویی بودیم
ساکن کوی بت عربده‌جویی بودیم
عقل و دین باخته، دیوانه‌ی رویی بودیم
بسته‌ی سلسله‌ی سلسله مویی بودیم
کس در آن سلسله غیر از من و دل بند نبود
یک گرفتار از این جمله که هستند نبود
نرگس
غمزه زنش اینهمه بیمار نداشت
سنبل پرشکنش هیچ گرفتار نداشت
اینهمه مشتری و گرمی بازار نداشت
یوسفی بود ولی هیچ خریدار نداشت
اول آن کس که خریدار شدش من بودم
باعث گرمی بازار شدش من بودم
چاره اینست و ندارم به از این رای دگر
که دهم جای دگر دل به دل‌آرای دگر
چشم خود فرش کنم زیر کف پای دگر
بر کف پای دگر بوسه زنم جای دگر
بعد از این رای من اینست و همین خواهد بود
من بر این هستم و البته چنین خواهدبود
پیش
او یار نو و یار کهن هر دو یکی‌ست
حرمت مدعی و حرمت من هردو یکی‌ست
قول زاغ و غزل مرغ چمن هر دویکی‌ست
نغمه‌ی بلبل و غوغای زغن هر دو یکی‌ست
این ندانسته که قدر همه یکسان نبود
زاغ را مرتبه مرغ خوش الحان نبود
چون
چنین است پی کار دگر باشم به
چند روزی پی دلدار دگر باشم به
عندلیب گل رخسار دگر باشم به
مرغ خوش نغمه‌ی گلزار دگر باشم به
نوگلی کو که شوم بلبل دستان سازش
سازم از تازه جوانان چمن ممتازش
آن
که بر جانم از او دم به دم آزاری هست
می‌توان یافت که بر دل ز منش یاری هست
از من و بندگی من اگر اشعاری هست
بفروشد که به هر گوشه خریداری هست
به وفاداری من نیست در این شهر کسی
بنده‌ای همچو مرا هست خریدار بسی
مدتی در ره عشق تو دویدیم بس است
راه سد بادیه‌ی درد بریدیم بس است
قدم از راه طلب باز کشیدیم بس است
اول و آخر این مرحله دیدیم بس است
بعد از این ما و سرکوی دل‌آرای دگر
با غزالی به غزلخوانی و غوغای دگر
.
حکیم عمر خیام
حکیم عمر خیام در سال 439 هجری (1048 میلادی) در شهر نیشابور و در زمانی به دنیا آمد که ترکان سلجوقیان بر خراسان، ناحیه ای وسیع در شرق ایران، تسلط داشتند. وی در زادگاه خویش به آموختن علم پرداخت و نزد عالمان و استادان برجسته آن شهر از جمله امام موفق نیشابوری علوم زمانه خویش را فراگرفت و چنانکه گفته اند بسیار جوان بود که در فلسفه و ریاضیات تبحر یافت.
تلاشها
خیام در سال 461 هجری به قصد سمرقند، نیشابور را ترک کرد و در آنجا تحت حمایت ابوطاهر عبدالرحمن بن احمد , قاضی القضات سمرقند اثربرجسته خودرادر جبر تألیف کرد. خیام سپس به اصفهان رفت و مدت 18 سال در آنجا اقامت گزید و با حمایت ملک شاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک، به همراه جمعی از دانشمندان و ریاضیدانان معروف زمانه خود، در رصد خانه ای که به دستور ملکشاه تأسیس شده بود، به انجام تحقیقات نجومی پرداخت. حاصل این تحقیقات اصلاح تقویم رایج در آن زمان و تنظیم تقویم جلالی (لقب سلطان ملکشاه سلجوقی) بود. در تقویم جلالی، سال شمسی تقریباً برابر با 365 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 45 ثانیه است. سال دوازده ماه دارد 6 ماه نخست هر ماه 31 روز و 5 ماه بعد هر ماه 30 روز و ماه آخر 29 روز است هر چهارسال، یکسال را کبیسه می خوانند که ماه آخر آن 30 روز است و آن سال 366 روز است هر چهار سال، یکسال را کبیسه می خوانند که ماه آخر آن 30 روز است و آن سال 366 روز می شود در تقویم جلالی هر پنج هزار سال یک روز اختلاف زمان وجود دارد در صورتیکه در تقویم گریگوری هر ده هزار سال سه روز اشتباه دارد.
بازگشت به خراسان
بعد از کشته شدن نظام الملک و سپس ملکشاه، در میان فرزندان ملکشاه بر سر تصاحب سلطنت اختلاف افتاد. به دلیل آشوب ها و درگیری های ناشی از این امر، مسائل علمی و فرهنگی که قبلا از اهمیت خاصی برخوردار بود به فراموشی سپرده شد. عدم توجه به امور علمی و دانشمندان و رصدخانه، خیام را بر آن داشت که اصفهان را به قصد خراسان ترک کند. وی باقی عمر خویش را در شهرهای مهم خراسان به ویژه نیشابور و مرو که پایتخت فرمانروائی سنجر (پسر سوم ملکشاه) بود، گذراند. در آن زمان مرو یکی از مراکز مهم علمی و فرهنگی دنیا به شمار می رفت و دانشمندان زیادی در آن حضور داشتند. بیشتر کارهای علمی خیام پس از مراجعت از اصفهان در این شهر جامه عمل به خود گرفت.
خیام و علم ریاضیات
دستاوردهای علمی خیام برای جامعه بشری متعدد و بسیار درخور توجه
بوده است. وی برای نخستین بار در تاریخ ریاضی به نحو تحسین
برانگیزی معادله های درجه اول تا سوم را دسته بندی کرد، و سپس با
استفاده از ترسیمات هندسی مبتنی بر مقاطع مخروطی توانست برای تمامی
آنها راه حلی کلی ارائه کند. وی برای معادله های درجه دوم هم از
راه حلی هندسی و هم از راه حل عددی استفاده کرد، اما برای معادلات
درجه سوم تنها ترسیمات هندسی را به کار برد؛ و بدین ترتیب توانست
برای اغلب آنها راه حلی بیابد و در مواردی امکان وجود دو جواب را
بررسی کند. اشکال کار در این بود که به دلیل تعریف نشدن اعداد منفی
در آن زمان، خیام به جوابهای منفی معادله توجه نمی کرد و به سادگی
از کنار امکان وجود سه جواب برای معادله درجه سوم رد می شد. با این
همه تقریبا چهار قرن قبل از دکارت توانست به یکی از مهمترین
دستاوردهای بشری در تاریخ جبر بلکه علوم دست یابد و راه حلی را که
دکارت بعدها (به صورت کاملتر) بیان کرد، پیش نهد. خیام همچنین
توانست با موفقیت تعریف عدد را به عنوان کمیتی پیوسته به دست دهد و
در واقع برای نخستین بار عدد مثبت حقیقی را تعریف کند و سرانجام به
این حکم برسد که هیچ کمیتی، مرکب از جزء های تقسیم ناپذیر نیست و
از نظر ریاضی، می توان هر مقداری را به بی نهایت بخش تقسیم کرد.
همچنین خیام ضمن جستجوی راهی برای اثبات "اصل توازی" (اصل پنجم
مقاله اول اصول اقلیدس) در کتاب شرح ما اشکل من مصادرات کتاب
اقلیدس (شرح اصول مشکل آفرین کتاب اقلیدس)، مبتکر مفهوم عمیقی در
هندسه شد. در تلاش برای اثبات این اصل، خیام گزاره هایی را بیان
کرد که کاملا مطابق گزاره هایی بود که چند قرن بعد توسط والیس و
ساکری ریاضیدانان اروپایی بیان شد و راه را برای ظهور هندسه های
نااقلیدسی در قرن نوزدهم هموار کرد. بسیاری را عقیده بر این است که
مثلث حسابی پاسکال را باید مثلث حسابی خیام نامید و برخی پا را از
این هم فراتر گذاشتند و معتقدند، دو جمله ای نیوتن را باید دو جمله
ای خیام نامید. البته گفته می شودبیشتر از این دستور نیوتن و قانون
تشکیل ضریب بسط دو جمله ای را چه جمشید کاشانی و چه نصیرالدین توسی
ضمن بررسی قانون های مربوط به ریشه گرفتن از عددها آورده اند.
خیام و علوم دیگر
استعداد شگرف خیام سبب شد که وی در زمینه های دیگری از دانش بشری
نیز دستاوردهایی داشته باشد. از وی رساله های کوتاهی در زمینه هایی
چون مکانیک، هیدرواستاتیک، هواشناسی، نظریه موسیقی و غیره نیز بر
جای مانده است. اخیراً نیز تحقیقاتی در مورد فعالیت خیام در زمینه
هندسه تزئینی انجام شده است که ارتباط او را با ساخت گنبد شمالی
مسجد جامع اصفهان تأئید می کند. تاریخنگاران و دانشمندان هم عصر
خیام و کسانی که پس از او آمدند جملگی بر استادی وی در فلسفه اذعان
داشته اند، تا آنجا که گاه وی را حکیم دوران و ابن سینای زمان
شمرده اند. آثار فلسفی موجود خیام به چند رساله کوتاه اما عمیق و
پربار محدود می شود. آخرین رساله فلسفی خیام مبین گرایش های عرفانی
اوست. اما گذشته از همه اینها، بیشترین شهرت خیام در طی دو قرن
اخیر در جهان به دلیل رباعیات اوست که نخستین بار توسط فیتزجرالد
به انگلیسی ترجمه و در دسترس جهانیان قرار گرفت و نام او را در
ردیف چهار شاعر بزرگ جهان یعنی هومر، شکسپیر، دانته و گوته قرار
داد. رباعیات خیام به دلیل ترجمه بسیار آزاد (و گاه اشتباه) از شعر
او موجب سوء تعبیرهای بعضاً غیر قابل قبولی از شخصیت وی شده است.
این رباعیات بحث و اختلاف نظر میان تحلیلگران اندیشه خیام را شدت
بخشیده است. برخی برای بیان اندیشه او تنها به ظاهر رباعیات او
بسنده می کنند، در حالی که برخی دیگر بر این اعتقادند که اندیشه
های واقعی خیام عمیق تر از آن است که صرفا با تفسیر ظاهری شعر او
قابل بیان باشد. خیام پس از عمری پربار سرانجام در سال 517 هجری
(طبق گفته اغلب منابع) در موطن خویش نیشابور درگذشت و با مرگ او
یکی از درخشان ترین صفحات تاریخ اندیشه بسته شد.
منابع : دايرة المعارف بزرگ زرين ، مشاهيرنت ، پاشگاه و انديشمندان .