دیپلوم انجنیر هاجره «امین»
تصویر برگرفته از گوگل
واژۀ «دادا» در زبان فرانسه به معنی «سرگرمی و مسخرگی» است. کودکان آن را به معنی «اسب چوبی» به کار می برند. همچنین معنای «همه یا هیچ» نیز از آن استنباط می شود. برخی آن را به معنای «بابا» در مقابل ماما دانسته اند. این واژه در زبان رومانیایی به معنای «آری» کاربرد دارد. البته هیچ یک از این معانی با مکتبی که در ذیل به تعریف آن خواهیم پرداخت، ارتباطی ندارد (این واژه در واقع با بازکردن فرهنگ لغت و دیدن اولین لغت، به صورت کاملاً اتفاقی انتخاب شده است )
دادا، دادائیسم، داداگری یا مکتب دادا (به فرانسوی: Dadaïsme) مکتبی است پوچ گرا و هیچ انگار که در سال های پس از جنگ جهانی اول رواج داشت. در واقع، دادا واکنشی است انقلابی به پیامدهای ناگوار جنگ جهانی اول.
دادائیسم جنبشی فرهنگی بود که به زمینه های هنرهای تجسّمی، موسیقی، ادبیّات (بیشتر شعر) تئاتر و طراحی گرافیک مربوط می شد. این جنبش در زمان جنگ جهانی اول در شهر زوریخ در کشور سوئیس پدید آمد.
دادای اروپایی در سال ۱۹۱۶ در زوریخ توسط گروهی از هنرمندان و نویسندگان بنیاد گرفت که تریستان تزارا، شاعر رومانیایی و مارسل ژانکو، از آن جمله بودند. بسیاری از روشنفکران اروپایی در طول جنگ جهانی اول در سوئیس (که در طول جنگ بی طرف باقی ماند) پناه گرفتند در نتیجه یک فضای هنری زنده و پویا در این کشور به وجود آمد. دادا، جنبش هنری که به عنوان طغیانی در برابر سرخوردگی های ناشی از جنگ جهانی اول بود، تا ۱۹۲۲ ادامه یافت. پل ویریلیو متفکر فرانسوی دادائیسم را نتیجه واکنش هنرمندان اتریشی به ارزش های محافظه کارانه در میانه جنگ جهانی اول می داند و معتقد است دادائیسم شورشی علیه ارزش های مسلط آن زمانه بوده است. پس از مدتی دادائیسم که ریشه در مکتب‌هایی چون امپرسیونیسم، کوبیسم و فوتوریسم داشت، با تغییراتی که در جهان بینی و نگرش اعضای آن به وجود آمد، زمینه ایجاد مکتب سوررئالیسم را فراهم آوردند. نخستین پایه گذاران مکتب سوررئالیسم کسانی بودند که روزی در مکتب دادائیسم فعالیت داشتند. آندره برتون (Andre Breton) یکی از این افراد است. به همین ترتیب، ویریلیو ظهور سوررئالیسم (فراواقع گرایی) پس از جنگ جهانی اول و در دهه ۱۹۲۰ را واکنش هنرمندان فرانسوی به وحشی گری‌های جنگ جهانی اول می دانست. دادا هر چند عمر کوتاهی داشت و فقط در چند شهر متمرکز بود، تأثیر فوق‌العاده ای از خود به جای گذاشت، و موجب شد که جنبش های هنر پیشتاز، میثاق‌ها، ارزش های فرهنگی دیرینه را به چالش گیرند. دادا از جمله حرکت های مهمی بود که جنبش فراواقع گرایی (سوررئالیسم) در پاریس از آن نشأت گرفت.
مرکز فعالیتهای دادائیستی در زوریخ «کاباره ولتر» بود، کلوپ شبانه ای که در فبروری ۱۹۱۶ به وسیلهٔ هوگو بال، شاعر و موسیقیدان آلمانی، تأسیس شد. خواندن شعرهای بی معنا، که گاه به تکرار در یک زمان، همراه با موسیقی گوش خراش، از جمله برنامه های معمول این کاباره بودند. در تابستان ۱۹۱۶، لفظ «دادا» به جای نام ولتر، که نویسندهٔ بزرگ اخلاق و طنز پرداز بود، برای نامیدن کار و هدف این گروه برگزیده شد. اعمال و رفتار غیر متعارف در این کلوپ شبانه موجب شکایت ساکنان اطراف آن شد در نتیجه، در ۱۹۱۷ به اجبار تعطیل گردید. دادائیسم را میتوان زاییدهٔ نومیدی، اضطراب و هرج و مرج ناشی از آدمکشی‌ها و خرابی‌های جنگ جهانی اول دانست. دادائیسم زبان حال کسانی است که به پایداری و دوام هیچ امری امید ندارند، در واقع دادائیسم با همه چیز مخالف است حتی با دادائیسم.غرض پیروان این مکتب طغیانی بر ضد هنر، اخلاق و اجتماع بود. آنان می خواستند بشریت و در آغاز ادبیات را از زیر یوغ عقل و منطق و زبان آزاد کنند و بی شک چون بنای این مکتب بر نفی بود ناچار می بایست شیوهٔ کار خود را هم بر نفی استوار و عبارت های غیرقابل فهم انشا کنند. در واقع، دادا واکنشی است انقلابی به پیامدهای ناگوار جنگ جهانی اول. با شروع جنگ، انتشار کتابها و مجلات متوقف شد و این امر، سبب رکود ادبیات و هنر در جهان گردید. اوضاع نابسامان و آشفته، حتی افکار هنرمندان را مشوش نموده بود. در همان سال‌ها، نوجوانانی پا به عرصه اجتماع نهادند که بلافاصله از آغوش خانواده و مدرسه، رهسپار میدان‌های جنگ می شدند. روشن است که آنها در بدو ورود به جامعه با چه صحنه های مواجه می شدند؛ صحنه های مانند مرگ، نابودی، ویرانی، قتل و خون ریزی و اسارت. این عامل سبب شد آنها به همه قرار دادهای اجتماعی، سیاسی و حتی هنری بدبین گردند و این قوانین را عامل جنگ و ویرانی بدانند. آنان امیدی به بازگشت ثبات و آرامش جهان نداشتند. از این رو، پس از جنگ، واکنشی ناگهانی و ویرانگر از خود نشان دادند و مکتب دادائیسم را پایه گذاری کردند.
یکی از بنیانگذاران دادائیسم می گوید در ساعت فلان بعد از ظهر فلان روز، در اتاق پشت میز بودیم و یکی داشت دست در دهانش می کرد. دادائیست ها جامعه را نقد می کردند، ولی زبان و آثار آنها به گونه ای نبود که مردم با آن ارتباط برقرار کنند و منظور آنها را بفهمند. مثلاً شیوه نویسندگی آنها به این ترتیب بود که مقاله ای را از یک روزنامه انتخاب می کردند و آن را با قیچی تکه تکه می نمودند تا حدی که در هر قطعه تنها یک کلمه باقی بماند. آنها قطعات بریده کاغذ را در کیسه‌ای می‌ریختند و آن را تکان می دادند. پس یکی یکی آنها را بیرون آورده و در کنار هم قرار می دادند. واضح است که مطلب به دست آمده تا چه حد نامفهوم و بی معنا خواهد بود. قطعه زیر نمونه ای از اشعار دادائیست هاست: «بلوری از فریاد مضطرب می اندازد روی صفحه ای که خزان. خواهشمندم گردی نیم بیان مرا به هم نزنید. غیر ذی فقار (مهره دار). شامگاهان آرامی حسن و جمال دوشیزه ای که آب پاشی راه مرداب را تغییر شکل می‌دهد». نمایشنامه های آنها نیز عجیب و مضحک بود. به گفته یکی از اعضای این مکتب، در یکی از نمایش‌ها «روی صحنه عده ای با کوبیدن دسته کلید به جعبه‌ای فلزی، موسیقی متن درست میکردند که حاضران را تا سر حدّ جنون به خشم می آورد. صدایی از زیر یک کلاه بزرگ، شعرهای ژان آرپ را می خواند. هولزبنک با فریادی که هر آن شدیدتر میشد، شعرهای خودش را می خواند و تزارا، ریتم یکنواختی را روی طبل می نواخت. بعد او و هولزبنک در حالی که صدای خرس در می آوردند، دور صحنه می رقصیدند.»
اگر چه عقاید و رفتار دادائیست‌ها مبتنی بر ویرانگری و نقض همه امور عقلانی و قوانین اجتماعی بود، اما در پس این ویرانگری، آنها در پی خلق دنیایی زیبا و عاری از جنگ و نفرت بودند. به عقیده آنها هنرمند باید در پی خلاقیت باشد و این خلاقیت را در وجود خود جستجو کند. سنت های گذشته نباید ذوق و قریحه او را محدود سازد.
داستان تولد داداییسم
قسمی که قبلأ تذکر یافت، به روایت کارشناسان هنر مدرن، همه چیز با نوعی بازیگوشی شروع شد: روز ۵ فبروری ۱۹۱۶ چند جوان گمنام و از خود راضی در کافه ای کوچک به نام کاباره ولتر در شهر زوريخ گرد آمدند و گفتند که از اوضاع هنری موجود خسته شده اند و قصد دارند سبک هنری تازه ای پایه گذاری کنند. یکی از آنها که از بقیه با تجربه تر بود به نام تریستان تزارا، در جا قیچی برداشت و حروفی را از یک روزنامه برید، روی میز ریخت و از میان آنها به طور اتفاقی چهار حرف بیرون کشید، که کلمه دادا را می ساختند. این بود داستان تولد داداییسم. جوانان پرشور و با ذوقی که دور میز کافه گرد آمده بودند، بین ۲۰ تا ۳۰ سال سن داشتند. اهل شعر و موسیقی و نقاشی بودند، هنوز اثر مهمی خلق نکرده بودند اما قصد داشتند آثاری خلق کنند که تا با هر آنچه تا آن روز هنر نام داشت، متفاوت باشد. تنها ۴۰ کیلومتر دورتر از جایی که نشسته بودند، توپ های جنگ در غرش بودند و بیشتر آنها از دیگر کشورهای اروپايی به سوئيس، که در جنگ اعلام بی طرفی کرده بود، پناه آورده بودند. آنها یا مستقيم در جنگ شرکت کرده، درد و رنج آن را با گوشت و پوست احساس کرده بودند (مثل ماکس ارنست، اوتو ديکس و گئورگ گروس) يا در گريز از خدمت نظام به سوئيس آمده بودند مثل تريستان تزارا و ريشارد هولزنبک. هنری برای ابراز انزجار جوانان ياغی و سرکشی که در زوريخ گرد آمده بودند، مجذوب هنر آوانگارد بودند، اما از زیبایی هنری برداشتی تازه داشتند. کلاسیسسم هنری بر تارک تمدن اروپایی می درخشد، اما خود این تمدن چه بود و به کجا کشیده بود؟ در پیرامون آنها انسان ها با گلوله و سرنیزه یکدیگر را می دریدند و بشریت متمدن به ماقبل تاریخ سقوط کرده بود. همین کافی بود تا آنها از همه چيز فرهنگ معاصر، به انضمام هنر آن بيزار شوند. تريستان تزارا، نويسنده منشور دادا، گفته است: زايش دادایيسم آغاز يک سبک هنری تازه نبود، اعلام انزجار بود. این جوانان که خود به ایده های صلح دوستی و جهان وطنی گرایش داشتند به تمام نهادهای فرهنگی و اجتماعی و سياسی جامعه معاصر بدگمان بودند و آنها را در برافروختن جنگ جهانی مقصر می دانستند. مارسل دوشان گفته است: از نظر ما جنگ بلاهت محض بود و هيچ نتيجه ای نداشت. جنبش دادا شکل ديگری بود از تظاهرات به خاطر صلح. سرمایه داری در آغاز قرن بيستم، سرمست از دستاوردهای شگرف علمی و پيروزی های چشمگير فنی، با فخر و غرور به آينده نگاه می کرد، اما اين رشد و ترقی برای فرزندان عاصی دادا، پشيزی ارزش نداشت، زیرا با خشونت نظامیگری و آزمندی جهانگشایی همراه شده، همبستگی و برادری انسانی را دفن کرده بود. انقلاب فنی و پيشرفت های علمی به گسترش رفاه عمومی و بهروزی انسان هیچ کمکی نکرده بود. برعکس، اين تمدن، بيشترين کارايی و مهارت خود را در تجهيز ماشين جنگ، در توليد سلاح های کشتار، گازهای سمی و بمب افکن های وحشت انگيز نشان داده بود. عصر جديد با تمام نهادها و قوانين و بنيادهای فرهنگی و سياسی اش، نتوانسته بود از جنگی جنون آمیز و به همان اندازه کثيف و وحشيانه جلوگيری کند. هدف دادایيست ها آن بود که خشم و بيزاری خود را از نظام موجود هرچه رساتر بيان کنند، فارغ از تمام قيد و بندهای هنری. چه باک اگر آثارشان نارسا، نابالغ، يا حتی ضد هنر جلوه کند. دادایيسم نفرين نسلی خيانت ديده است، که زمامداران با فريب و دروغ، به نام ملت و ميهن، آن را به مسلخ فرستاده بودند. مطبوعات گوش به فرمان مدام در شیپور ملی پرستی می دمیدند تا جوانان را برای کسب افتخار به میدان هایی بفرستند که از استخوان های پوسیده و لاشه های متعفن فرش شده بود. ساختار شکنی در برابر آلودگی زبان اولين برنامه های هنرمندان دادا شو هايی بودند با همراهی شعر و موسيقی، اما در شعر آنها زبان مسخ شده و در موسیقی شان ریتم و هارمونی بر باد رفته بود. آنها روی صحنه رفتند و به جای کلام، حرف های نامفهوم تحویل دادند، سخنان بی سروته، شعرهای مزخرف و یاوه و دری وری هایی که هیچکس از آنها سر در نمی آورد. آنها زبان ادبی را دستکاری کردند و آن را از تمام هنجارها و قالب های متعارف دور بردند. واژه ها را خراب کردند، دستور زبان را دور ریختند، اسامی را قروقاطی به کار بردند و معانی را تحریف کردند. روی صحنه به جای دیالوگ های شاعرانه گفتاری پریشان بازگو کردند، به جای رقص های هارمونیک حرکات عجیب و غریب ارائه دادند و به جای ملودی های گوشنواز غوغایی سرسام آور به صدا در آوردند. آفرینش داداییست ها دستکم در میدان شعر و شاعری پیامی آشکار داشت: آنها در اشعار یاوه و بی معنی، با تقليد لحن فاخر خطابه ها و سرودهای ميهنی، شعارهای ملی را به تمسخر گرفتند. وقتی سياستمداران در نطق های پرشکوه ياوه به هم می بافند، فرماندهان تبهکار با خطابه های آتشين مردم را فريب می دهند، و سخن سرايان ملی گرا در شعرهای مطنطن بر واقعيات مخوف سرپوش می گذارند، پس حتما چرندگويی هنر است و دادا می تواند آن را به اوج برساند! در زمانه ای که دروغ و فریب فضا را پر کرده بود، پیروان دادا معتقد شدند که یاوه گویی بهتر از دروغ است. آنها در تولید شعرهای نامفهوم و بی معنی منطقی رندانه داشتند: وقتی کلام نه ابزار ارتباط و بیان، بل تنها پوششی بر دروغ و فريب است، ديگر معنی به چه درد می خورد؟ در این زمانه ارتباط ناممکن است و می توان عدم ارتباط را به مقام هنر ارتقا داد. با این تعریف دادایيسم نوعی آفرینش است که از عدم ارتباط، هنر می سازد. منتقدان فرياد دردآلود دادا را به کسی مانند کرده اند که از فرط خشم و غضب، از بيان مقصود ناتوان گشته، زبانش بند آمده و تنها سخنان گنگ و نامفهوم ادا می کند. رسالت هنری دادا دادایيسم سرفصل هنر پيشگام يا آوانگارد هنری در قرن بيستم است. تمام آثار مدرن انتزاعی (آبستره)، غريب و غيرطبيعی چيزی به اين مکتب بدهکار هستند. مهمترین هدف دادا نه تأسيس يک مکتب هنری تازه، بلکه نوعی دهن کجی به عالم هنر بود. دادایيست ها تعاريف رسمی و قراردادهای والای هنر را دور ريختند: برای آنها وظيفه هنر نه تجلی احساسات لطيف است، نه خلق تابلويی زيبا و نه بازآفرينی جهان خارجی . . . دادا قصد نداشت ديدگان را بنوازد و دلها را مفتون کند. دادا می خواست بلرزاند. می گفت: با هنر بايد جهان را تحقير کرد، تکان داد، و در صورت امکان ويرانش کرد. تا پیش از دادا هنر وظیفه خود را خلق زیبایی دانسته بود. آخرين مکتب های بزرگ هنری مانند امپرسيونيسم و اکسپرسيونيسم، مرزهای زيادی را شکسته، اما در نهايت به اصل زيبايی وفادار مانده بودند. دادا بود که به این حقیقت اعتراض کرد و فریاد برداشت: کدام زیبایی وقتی که هر شیئی زیبا تنها پرده ایست که زیر آن زشتی بیکران لانه کرده است؟ دادا نفس زيبايی را زير سؤال برد و با جسارتی بی سابقه پرسید: امر زيبا چيست و اصلا به چه کار می آيد؟ وقتی فوج فوج جوانان را به کشتارگاه می فرستند؛ وقتی زندگی چنین ناپایدار و حيات آدمی تا اين حد بی ارزش است، امر زيبا به چه درد می خورد؟ هنر می تواند زشت و کريه باشد؛ خشن باشد مثل زندگی، درهم و آشفته باشد مثل زمانه. يک باند زخم بندی خونين يا يک پای مصنوعی، از تمام شاهکارهای هنری برتر است، زيرا با زمانه همخوانی بيشتری دارد. لغو قراردادها و مرزهای هنری هنرمندان دادا نه تنها قرادادهای هنری را زیر پا گذاشتند، بلکه به مرزهای مرسوم میان هنرها نيز پشت کردند. آثار آنها معمولا آميزه ای بود، اغلب ناهماهنگ، از چند هنر ديداری و شنيداری. چه بسا عناصر یا اشیایی غيرهنری از زندگی را به آثار يا تابلوهای خود راه می دادند: از قوطی حلبی تا دکمه اونيفورم! آنها به قالب اثر هنری، به کمپوزيسيون کلی و هماهنگی عناصر آن با ديدی تازه نگاه کردند، که چه بسا از هماهنگی و انسجام درونی دور می شد. این گريز از هماهنگی به معنای همنوایی با روح زمانه پرآشوبی بود که در آن می زیستند. ريشارد هولزنبک گفته است: هنر تجريدی برای ما به معنای صداقت مطلق بود . معروف ترین نمونه در این گرایش، کار مارسل دوشان است که روی یک ظرف آبریزگاه به سادگی نام خود را نوشت و آن را به عنوان اثری هنری به نام چشمه به نمایش گذاشت. مهمترین دستاورد دادا نگاه تازه و جسورانه ی آن به آفرینش هنری بود. هنرمندان داد نبوغ هنری را انکار کردند. به هنرمند مدرن جسارت و شهامتی بی سابقه بخشيدند تا بتواند خود را از بندها و قراردادهای هنری رها کند. برای آنها هنرمند تافته جدابافته نبود. گفتند هرکسی بتواند درد و احساس درونی خود را به شیوه ای تازه و مؤثر بيان کند، می تواند هنرمند باشد. دادایيست ها تکنيک کولاژ را (پس از نوآوری های پابلو پيکاسو و ژرژ براک) در سطحی تازه و گسترده به کار بردند. آنها با فتومونتاژهای جسورانه طراحی و گرافيک مدرن را دگرگون کردند. ميراث دادا زادگاه دادا زوريخ بود و از همین شهر به سراسر جهان غرب گسترش یافت. ريشارد هولزنبک در سال ۱۹۱۷ جنبش را با خود به آلمان برد، در زمانی که کشور با جنگ و بحران سياسی دست به گريبان بود. دادا در آلمان به شدت با سياست گره خورد. دادایيست ها ارزش های فرهنگی و نهادهای سياسی امپراتوری پروس و سپس جمهوری وايمار را به نقد کشیدند. در آلمان گئورگ گروس، جان هارتفيلد (هانس هرتسفلد)، هانا هوش، اوتو ديکس، کورت شويترز و رودولف شليشتر پیام دادا را پیش بردند. کولاژ به ويژه در آلمان و در فتومونتاژهای جان هارتفيلد يکپارچه در خدمت مبارزه سياسی قرار گرفت. بيشتر دادایيست های آلمان پس از جنگ به جنبش چپ پيوستند. در سال های دهه ۱۹۲۰ که اروپا با بحران روزافزون اجتماعی و سياسی روبرو بود، دادا دستخوش تحولی بنيادين شد، در فرانسه با سوررئاليسم و در آلمان با اکسپرسيونيسم اجتماعی در آميخت. دادا در دهه ۱۹۳۰ به آمريکا رفت و دگرديسی تازه ای را تجربه کرد. جنبشی که در اروپا از تجريد آغازيده و به اعتراض سياسی انجاميده بود، در آمريکا مسير عکس پيمود، يعنی از تعهد به هنر ناب رسيد، و تا حد زيادی از جانمایه سياسی و اجتماعی تهی شد. دادا به شکل اصيل آن شايد ده سالی بيشتر دوام نياورد اما بر هنر مدرن غرب تأثيری عمیق گذاشت. این جنبش تا امروز الگوی رهایی کامل تخیل هنری باقی مانده و به همه هنرمندان سنت شکن الهام می بخشد.
سبکهای نقاشیمنبع: ویکی پدیا
توجه:
کاپی و نقل مطالب از «اصالت» صرف با ذکر منبع و نام «اصالت» مجاز است
کلیه ی حقوق بر اساس قوانین کپی رایت محفوظ و متعلق به «اصالت» می باشد
Copyright©2006Esalat