سیاست خارجی

تهیه و ترتیب:

ماستر علوم سیاسی، ع . ق . فضلی

تصویر برگرفته از گوگل

سیاست خارجی عبارتست از یک استراتژی یا یک رشته اعمال از پیش طرح‌ ریزی شده توسط تصمیم ‌گیرنده گان حکومتی که مقصود آن دستیابی به اهدافی معین، در چارچوب منافع ملی و در محیط بین المللی است. به ‌طور خلاصه می توان گفت که سیاست خارجی شامل تعیین و اجرای یک سلسله اهداف و منافع ملی است که در صحنه ی بین المللی از سوی دولت ها انجام می پذیرد. سیاست خارجی می تواند ابتکار عمل یک دولت و یا واکنش آن در قبال کنش دیگر دولت ها باشد و در تعریفی دیگر می توان این ‌طور تعریف کرد که: جهتی را که یک دولت بر می گزیند و در آن از خود تحرک نشان می دهد و نیز شیوه ی نگرش دولت را نسبت به جامعه ی بین المللی، سیاست خارجی می‌ گویند.

سیاست خارجی، سیاست بین الملل و روابط بین الملل

بین این سه واژه تفاوت وجود دارد، و این تمایز به‌ طور کلی به تفاوت میان هدف ها و اقدامات (تصمیمات و خط مشی ها) یک دولت یا دولت ها، و کنش های متقابل میان دو یا چند دولت ارتباط پیدا می کند. اگر در تحلیل خود به اقدامات یک دولت در قبال محیط خارج و شرایط معمولا داخلی موثر در تعیین اقدامات مزبور بپردازیم اساسا به سیاست خارجی توجه کرده ایم. اما اگر به آن اقدامات فقط به منزله ‌ی جنبه‌ ای از الگوی اقدامات یک دولت و واکنش ها یا پاسخ های دیگران بپردازیم، به سیاست بین ‌الملل یا روند های کنش متقابل دو یا چند دولت می‌ نگریم. و اصطلاح روابط بین الملل به‌ صورت متمایز از سیاست بین الملل و سیاست خارجی، می تواند به همه ی شکل های دولتی و غیر دولتی کنش متقابل اعضای جوامع مختلف اطلاق شود. مطالعه ی روابط بین الملل دربر گیرنده ی تحلیل سیاست های خارجی یا روندهای سیاسی میان ملت ها نیز هست.

خاستگاه سیاست خارجی

برای روشن شدن ادبیات سیاست خارجی باید به مبحث روابط بین الملل برگردیم. نظریه های روابط بین الملل از یک لحاظ به دو بخش نظریه های اندر کنش و نظریههای کنش تقسیم می شوند. نظریه های اندر کنش با روابط بازیگران در عرصه ی بین المللی سر و کار دارند، در حالی ‌که نظریه های کنش صرفا با بازیگر درون نظام بین المللی سر و کار دارند. روابط بین الملل عبارت از مطالعه اندرکنش بازیگران عرصه ی بین المللی است، و سیاست خارجی مطالعه ی کنش این بازیگران است. بدین ترتیب، نظریه ی اندرکنش عرصه ی بررسی روابط (سیاست، اقتصاد و فرهنگ) بین الملل است، در حالی‌ که نظریه ی کنش عرصه ی بررسی سیاست خارجی است.

روابط بین الملل به قدمت خود دولت – ملت ها می باشد. اما تحلیل سیاست خارجی، به‌عنوان یک رشته متمایز تئوریک عمدتاً بعد از جنگ جهانی دوم به‌ وجود آمد.

آغاز کار رشته ی سیاست خارجی را معمولا سه منبع عمده می دانند: مقاله ی جیمز روزنا با عنوان "پیش نظریه ها و نظریه های سیاست خارجی"، کتاب ریچارد اسنایدر و همکارانش با عنوان "تصمیم گیری به مثابه رویکردی در مطالعه ی سیاست بین الملل"، و کتاب هارولد و مارگارت اسپراوت با عنوان "فرضیه های مناسبات انسان - محیط درون عرصه ی سیاست بین الملل." به ‌طور خلاصه می توان گفت این آثار دارای تاثیر تئوریک قابل توجهی در رشته ی سیاست خارجی بودند و موجب شکل گیری سه شاخه در مطالعات سیاست خارجی با عناوین "سیاست خارجی مقایسه ‌ای"، تصمیم گیری سیاست خارجی،" و "محیط و زمینه ی سیاست خارجی گردیدند."

اهداف را، تصمیم گیرندگان رسمی دولت انتخاب می کنند تا یا وضع بین المللی موجود را به نفع منافع ملی خود تغییر دهند و یا در حفظ آن بکوشند. اهداف سیاست خارجی حاصل تحلیل مقاصد و وسایل نیل به اهداف می باشد. گرچه اهداف روشن و واقعی سیاست خارجی، از کشوری به کشور دیگر متفاوت است، همهی کشورها دارای اهداف زیر میباشند:

۱- هدفهای کوتاه مدت و حیاتی: منافع و ارزش های حیاتی از جمله این اهداف به شمار می آیند و غالبا با حفظ موجودیت یک واحد سیاسی بیشترین ارتباط را دارند. زیرا آشکار است که واحدهای سیاسی بدون حفظ موجودیت خود نمی توانند به دیگر هدف ها دست یابند. تعیین دقیق ارزش یا منافع حیاتی در کشوری خاص، بستگی به ایستارهای سیاستگذاران آن کشور دارد. به‌عنوان مثال می توان به موارد زیر اشاره کرد: استقلال، امنیت ملی، یک‌ پارچگی سرزمین، رفاه اقتصادی و حفظ و تقویت شیوهی زندگی. این هدفهای فوری هستند و تعدادشان از بقیه ی اهداف بیشتر است.

۲- هدفهای میان مدت: این هدفها زمان بر هستند و بعد از اهداف کوتاه مدت دارای اولویت اند. همانند: سلطهی منطقه ای، ترویج ارزش ها در خارج، تضعیف مخالف و توسعه ی فرصت های اقتصادی در خارج.

۳- هدف های بلند مدت: که عبارتند از طرح ها و رویا ها و پندارهای مربوط به سازمان سیاسی یا ایدئولوژیک غایی نظام بین المللی، قواعد حاکم بر روابط درون نظام مزبور و نقش دولتهای خاص در این نظام. تفاوت بین هدف های میان مدت و بلند مدت، تنها به تفاوت در عامل زمان که ذاتی آنهاست، مربوط نمی شود؛ بلکه همچنین میان آنها تفاوت مهمی از حیث دامنه وجود دارد. دولت ها به هنگام پافشاری بر هدف های میان مدت، درخواست های خاص از دولت های خاص دارند؛ اما در تعقیب هدف های بلند مدت، درخواست های دولت ها معمولا جهانی است.

الگوهای بررسی سیاست خارجی

برای بررسی جنبه های گوناگون سیاست خارجی، باید چندین مدل را در نظر گرفت، که البته بین دانشمندان علوم سیاسی اختلافی هستند و بعضی موارد دیگری را مد نظر دارند:

۱. مدل استراتژیک(منطقی)

۲. مدل تصمیم گیری

۳. مدل بوروکراتیک

۴. مدل تطابق و سازواری

۵. مدل فزاینده

۶. مدل سیستمی

عوامل موثر در سیاست گذاری خارجی

گرچه تصمیم گیرندگان نقشی اساسی را در فرایند سیاست گذاری خارجی ایفا می کنند، نباید تصور کرد که هدف ها و منافع ملی بدون مقدمه از اذهان سیاست گذاران تراوش کرده، به‌ صورت سیاست ها و جهت گیری های خاصی به‌ مورد اجرا در می آیند؛ بلکه عوامل دیگری در به وجود آمدن آنها دخیل میباشند از جمله:

۱. ارزش‌ها و اعتقادات

سیستم اعتقادی یک دولت، از این لحاظ حائز اهمیت است که طرحی نسبتا روشن از کارکرد نظام بین المللی و نیز موقعیت یک دولت در قبال سایر دولت ها بهدست می دهد. بر همین اساس، برخی از رفتارهای بین المللی مورد طرد و انکار واقع می شود و پاره ای دیگر به گونه ای مورد تفسیر مجدد قرار می گیرد که با نظام اعتقادی و ارزشی حاکم بر جامعه سازگار باشد. این واقعیت را نیز نباید نادیده گرفت که نظام اعتقادی، در بسیاری از موارد محدودیت های بسیاری در عرصه ی انتخاب راه حل های گوناگون در سیاست خارجی، به وجود می آورد. آثار این محدودیت ها را می توان در انعقاد قراردادها و عضویت در اتحادها و ائتلاف ها مشاهده کرد.

۲. زمینه های تاریخی و فرهنگی

این عامل گاه به صورت خودآگاه و گاه به صورت ناخودآگاه، مستقیم و غیر مستقیم، تصمیم گیرندگان سیاست خارجی را تحت تاثیر خود قرار می دهد.

۳. تصویر کلی از سیاست بین‌ المللی

مقصود از این عامل، درک یک سیاست گذار از واقعیت ها و شرایط محیط بین المللی، متعارض بودن یا نبودن خواست ها و منافع دیگران با داده‌های سیاست خارجی، و مطلوب بودن رفتارهای گوناگون بازیگران مختلف سیاست بین المللی است. به دیگر سخن آن که سیاست ‌گذاران در برخی از موارد به صورت ناخودآگاه، اوضاع بین المللی را آن‌ طور که دل‌ خواه آنان است می بینند و نه آن گونه که واقعیت دارد.

۴. برداشت‌ ها

سیاست گذاران خارجی درباره ی هر مسئله ی بین المللی، دارای فرض‌های هستند و این فرض ها طیف گسترده ای از دوستی و خصومت و اعتماد و عدم اعتماد را تشکیل می دهد.

۵. مشکلات داخلی و افکار عمومی

گاه سیاست گذاران به سبب وجود یک سلسله مسائل و بحران‌ های داخلی و به‌ منظور انحراف افکار عمومی، سیاست‌های اتخاذ می کنند که هدف از آنها منحرف کردن افکار از مسائل داخلی به مسائل خارجی است. این وضعیت ممکن است شرایطی به‌ وجود آورد که دولتی، مجبور به جهت گیری خاصی در سیاست خارجی شود و در نتیجه به سوی استراتژی جدیدی سوق داده شود.

۶. نیازهای داخلی

جهت تامین نیازهای داخلی اعم از اقتصادی و تکنولوژیک، فرهنگی و امنیتی، بسیاری از موارد، هدفها، تصمیمات و اعمال سیاست خارجی، در راستای برآورده شدن آن ها قرار می گیرند.

۷. ساختار نظام بین الملل

ساختار نظام بین المللی، محدودیتها و نیز امکاناتی برای سیاست گذاری به وجود می آورد. به‌ عنوان مثال در زمانی که جهان در فضای دو قطبی به سر می ‌برد، کشورها به ناچار در یکی از دو بلوک قرار می گرفتند و تعداد اندکی به سختی در گروه عدم تعهد قرار می گرفتند. باید به این نکته نیز اشاره کرد که بسیاری از تصمیم ها و دادههای سیاست خارجی، واکنشی است نسبت به رفتار سایر بازیگران بین المللی.

ابزارهای سیاست خارجی

۱- چانه‌ زنی دیپلماتیک: حکومت ها در تلاش برای دستیابی به هدفها، تحقق ارزش‌ ها، یا دفاع از منافع ‌شان باید با اشخاصی ارتباط برقرار کنند که مایل اند اعمال و رفتار آنان را متوقف کنند، تغییر دهند یا سبب ادامه آن گردند.

۲- تبلیغات: کشورها برای رساندن پیام های خود از فنون خاص استفاده می‌ کنند از آن جمله؛ نام گذاری و برجسته ساختن یک اصل کلی و انتقال آن.

۳- پاداش و اجبار اقتصادی: باید گفت که هدفهای رفاهی، هدفهای اصلی اکثر حکومت ها هستند و کشورها برای رفع نیازهای خود و رسیدن به رشد اقتصادی احتیاج به ارتباط با بازارهای جهانی دارند. یکی از ابزارها، محدود کردن این ارتباط و یا توسعه دادن آنست؛ که از طرق زیر انجام می پذیرد: برقراری تعرفه، سهمیه ‌بندی، تحریم، برقراری ممنوعیت معامله، اعطای وام و اعتبارات و تغییر نرخ ارز، تنظیم فهرست سیاه، صدور مجوز، مسدود کردن داراییها، سلب مالکیت و اعطا و یا متوقف ساختن کمک‌ها.

اجرای سیاست خارجی

اجرای سیاست خارجی تفاوت بسیاری با اجرای سیاست داخلی دارد. در سیاست داخلی، دولت توسط حاکمیت و کنترلی که بر اتباع خود دارد، اجرای تصمیمات را تضمین می کند، لکن در سیاست خارجی، هیچ دولتی بر دولت دیگر کنترل حاکمانه ندارد.

نخستین مرحله برای اجرای سیاست خارجی، توضیح قانع ‌کننده است. کشورهای که همکاری آنها برای اجرای تصمیمات ضروری است، باید قانع شوند که سیاست اتخاذ شده به نفع آنها نیز هست؛ پس باید بتوانیم به نقطه نظر مشترک با آنها برسیم. برای این کار باید بتوانیم به نقطهی زینی نزدیک شویم.

دومین مرحله برای اجرای سیاست خارجی استفاده از ابزارهایی برای وادار کردن دیگران است؛ که دارای تکنیک های خاص خود می باشد.

اهداف و وظایف در ساحۀ سیاست خارجی و مناسبات بین المللی

خاتمه بخشیدن به وابستگی کشور به استعمار گران و امپریالیست ها در عرصه مناسبات بین المللی. سیاست خارجی باید بر اساس منافع عالی مردم و اصول استقلال ملی، دوستی بین خلق ها و عدم انسلاک تعیین گردد.

منافع عالی و اهداف عمده در عرصه سیاست خارجی:

-         دفاع از تمامیت ارضی، حاکمیت و استقلال ملی

-         ایجاد شرایط مساعد سیاسی بین المللی جهت رفع هرچه زودتر عواقب سنگین اداره استبدادی استثمارگران و پایان بخشیدن به جنگ و ایجاد وضع صلح آمیز در کشور.

-         احترام بلاانحراف و رعایت جدی اصول و موازین منشور سازمان ملل متحد.

-         تحکیم وحدت و همبستگی مردم افغانستان با تمام خلق های جهان در مبارزه مشترک در راه صلح، رفع تشنجات بین المللی، خلع سلاح، منع و محو اسلحه ذروی، دوستی خلقها، آزادی، دموکراسی، احترام به حقوق بشر و ترقی اجتماعی

-         تعقیب سیاست عدم انسلاک، تحکیم مناسبات دوستانه و همکاری با تمام کشورها و سازمان های مترقی بین المللی.

-         مبارزه در راه ایجاد نظم نوین و عادلانه اقتصادی بین المللی به خاطر پایان بخشیدن به تبعیض و نا برابری که قدرت ها یا دولت های سرمایداری و چندین ملتی در زمینه مناسبات اقتصادی بین المللی در قبال کشور های رو به انکشاف آسیا، افریقا و امریکای لاتین و اوقیانوسیه که از طریق استثمار مردمان این کشور ها و تاراج ذخایر طبیعی آنها اعمال میکنند.

-         تحکیم و انکشاف مناسبات متقابل سودمند بر اساس دوستی و همکاری با کشور ها و مردمان برادر مسلمان در مبارزه به خاطر ترقی، صلح سرتاسری جهانی، خلع سلاح و احترام به حقوق بشر.

-         حل و فصل مسایل حل نشده در مناسبات بین کشور های همسایه در منطقه در فضای صلح و دوستی بر اساس عقل سلیم بین دولت ها و مذاکرات سازنده و مفید.

تعریف سیاست بین الملل، سیاست خارجی و روابط بین الملل

در مورد اصطلاحات مزبور تعریفهای گوناگونی وجود دارند، اما در مورد اینکه مناسبترین تعریفها کدامند و یا تمایزات میان آنها کجا قرار دارند، توافق اندک است. این فقدان اجماع بی تردید به مسئله طرحهای نظم بخشنده مربوط میشود. چگونگی تعریف این اصطلاحات عمدتاً متأثیر از چیزی است که بررسی کننده درپی آن است وآنچه که وی مورد بررسی قرار میدهد تا اندازه زیاد نیز تابع برداشت، مدل یا نظریه ویژه اوست.

اکثر مطالعات به عمل آمده در زمینه (سیاست جهان) یا (سیاست بین الملل) در واقع مطالعه سیاست خارجی بوده و هسته اصلی این مطالعات به توضح منافع، اقدامات و عناصر قدرت دولتهای بزرگ پرداخته‌است. ازکجا، اگرچنین جایی وجود داشته باشد، سیاست خارجی به سیاست بین الملل مبدل میشود؟

تمایز میان اصطلاحات مزبور ممکن است بیش از اینکه واقعی باشد درسطح دانشگاهی مطرح گردد، اما این تمایز به طور کلی به تفاوت میان هدفها و اقدامات (تصمیمات و خط مشی‌های) یک دولت یا دولتها، واکنشهای متقابل میان دو یا چند دولت ارتباط پیدا میکند. دانش پژوهی که در تحلیل خود به اقدامات یک دولت در قبال محیط خارج و شرایط معمولاً داخلی موثر در تعیین اقدامات مزبور می ‌پردازد اساساً به سیاست خارجی توجه دارد. اما شخصی که آن اقدامات را فقط به منزله جنبه‌ای از الگوی اقدامات یک دولت و دواکنشها یا پاسخهای دیگران می ‌پندارد، به سیاست بین الملل یا روندهای کنش متقابل دو یا چند دولت مینگرد. تمایز مزبور در نمودار زیر نشان داده میشود.

در این منوگراف، بسته به مسئله مورد تحلیل هر دو دید به کار خواهد رفت. بحث در مورد هدفهای دولت، متغیر‌های موثر در گزینش آنها، رابطه بسیار نزدیک با مطالعه سیاست خارجی دارند. در حالیکه بررسی سیستم‌های بین المللی، بازدارندگی و رفتار در وضعیت برخورد، به مفهوم کنش متقابل دولت‌ها نزدیکتر می‌شود.

اصطلاح روابط بین الملل به صورت متمایز از سیاست بین الملل و سیاست خارجی، می‌تواند به همه شکلهای دولتی و غیر دولتی کنش متقابل اعضای جوامع مختلف ا طلاق می‌شود.

مطالعه روابط بین الملل دربرگیرنده تحلیل سیاستهای خارجی یا روند‌های سیاسی میان ملتها نیز هست، هر چند به علت توجه به همه جنبه‌های روابط میان جوامع مختلف، مطالعه مربوط به اتحادیه‌ های بین المللی کارگری، صلیب سرخ بین المللی، جهانگردی، تجارت بین الملل، حمل و نقل، ارتباطات و گسترش اخلاق و ارزشهای بین المللی را هم شامل می‌گردد. دانش پژوهان سیاست بین المللی توجهی به این روابط یا پدیده‌ ها ندارند. مگر آنجایی که با هدفهای رسمی حکومت ارتباط پیدا می‌ کنند یا توسط حکومت‌ ها به عنوان وسایل کمک به حصول هدفهای نظامی یا سیاسی به کار گر فته شوند. یک مسابقه بین المللی فوتبال رابطه ‌ای بین المللی یا فرا ملی است. کنگره جهانی انجمن بین المللی علوم سیاسی نیز چنین است، اما دانش پژوهان سیاست بین الملل تنها زمانی به این وقایع توجه می‌کند که اثری مستقیم مقولی بر روابط بین الدولی داشته باشند. حد فاصل این دو هرگز به طور کامل روشن نیست. «دیپلماسی پینگ پانگ» بدا ن سبب جلب توجه کرد که وسیله جدیدی برای برقراری پیوند‌های دیپلماتیک مهمتر میان چین و ایالات متحده شمرده می ‌شد. در حالیکه یک مسابقه معمولی پینگ پانگ میان آسترالیا و زلاند نو ارزش اشاره هم ندارد. همچنین دانش پژوه روابط بین الملل به همه جنبه‌ های تجارت بین الملل توجه، دارد در حالکه در سیاست بین الملل، به تجارت بین الملل تنها تا آنجا توجه می‌شود که حکومت ‌ها تحدید و تشویقها یا مجازتهای ا قتصادی را برای مقاصد سیاسی به کار می‌گیرند ! مثلاٌ هنگامی که قول می‌دهند در مقابل حق ایجا د یک پایگا ه نظامی در کشور‌های دیگر، تعرفه‌های گمرکی را برای آن کشور پایین آورند.

برخی گرایشها در مطالعه سیاست روابط بین الملل

هیچ ناظری در رشته ‌ای این چنین مشحون از پیچیدگی‌ ها، مسائل اخلاقی و نتایج تاریخی نمی‌ تواند در تحلیل خود گرایش معینی را منعکس نکند. حتی عینی ترین دانش پوژه تا حدی زندانی تجارب خویش، ارزشهای حاکم بر جامعه او افسانه‌ها، سنتها و قالبهای ذهنی است که ملت و محیطش را فرا گرفته‌اند. تحلیلی کلی که یک نویسنده هندی یا مصری از سیاست بین الملل ارائه میدهد، حتی اگر طرح نظم بخشنده یا مبنای ارجاع مشابهی را به کار گرفته باشند، احتمالاً بسیار متفاوت از آن تحلیلی خواهد بود که در فصلهای، ارائه میگردد. نمی‌توان از برخی سوء تعبیرها ناشی از دیدهای فرهنگی مختلف اجتناب ورزید. به هر حال، انواع دیگری از گرایشها نیز در رشته مزبور متداول هستند و دانش پژوه باید از آنها آگاه باشد.

نخست، بسیاری از تحلیلهای متداول سیاست خارجی وسیاست بین الملل منعکس کننده توجه بیش از اندازه به مسائل اساساً ملی هستند. این امر بیش از آنکه مربوط به نویسندگانی باشد که با ایجاد قضاوتهای ارزشی حقانیت دیگر کشورها رانشان میدهند، ناشی از این گرایش است که مسا ئل و اختلافات مربوط به کشورشان را به عنوان مهمترین مسائل و اختلافات مطرح در جهان تلقی میکنند. نمیتوان منکر اهمیت رقابت پس ازجنگ شوروی وآمریکا شد، اما در بسیاری از کتابهای آمریکایی این گرایش وجود دارد که تقریباًّ همه مسائل سیاسی بین المللی در چارچوب رقابت مزبور نگریسته شوند در چینن صورتی، سیاست بین الملل تقریباً مترادف با جنگ سرد می گردد، و راه حلها از طریق بازدارندگی هسته‌ای کارآمد، انسجام ناتو و برنامه ‌های موثر کمک خارجی، مشخص می ‌شوند.

دومین گرایش غالب، از توجه عموم به امور غیر عادی، چشمگیر و همراه با خشونت ناشی میشود. کسی که مرتب روزنامه میخواند میتواند تحریف بسیار زیاد واقعیت را از جهت خشونت و بر انگیختن احساسات مشاهده کند. رسانه‌های خبری توجه ما را به بحرانهای بزرگ بین المللی معطوف می‌دارند، در حالکه معمولاً از اشاره به روابط مسالمت آمیز میان دولتها خوداری می‌ کنند. در واقع، اکثر مراودات میان دولتها مسالمت آمیز، آرام پایدار و قابل پیش بینی بوده و با رعایت دقت الزامات مبتنی معاهده جریان پیدا میکنند این مراودات خبر ساز نیستند. یک شهروند متوسط آمریکای شمالی نقطه نظرهای فراوانی در مورد بحران خاور میانه، کوبا یا آسیای جنوب شرقی دارد، گرچه سطح دانش او از این مسائل مهم غالباً به طوری حیرت انگیزی پایین است. اما زمانی که در باره ماهیت روابط بین دولتهای اسکاندیناوی یا شکلهای همکاری میان دولتهای آمریکای لاتین واقع درحوزه سلسله جبال آند چیزی می ‌دانند، چه تعدادند؟ تأکید بلاانقطاع بر خشونت و اختلاف طبعأ به دیدگاهایی منجر می ‌شود که (سیاست قدرت) و جنگ سرد را به عنوان هنجارهای رفتار میان دولتها می ‌پذیرند، در حالی که آنها واقعأ استثناء هستند.

ماخذ:

-         سایت انترنیتی «اصالت»،

-         مقتدر، هوشنگ؛ مباحثی پیرامون سیاست بین الملل و سیاست خارجی، تهران، انتشارات دانشکده علوم سیاسی و اجتماعی، ۱۳۵۸،

-         قوام، عبدالعلی؛ اصول سیاست خارجی و سیاست بین الملل، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۲، چاپ دوم،

-         خوشوقت، محمدحسین؛ تجزیه و تحلیل تصمیمگیری در سیاست خارجی، تهران، وزارت امورخارجه، ۱۳۷۵، چاپ اول

-         هالستی، کی جی؛ مبانی تحلیل سیاست بین الملل، ترجمهی بهرام مستقیمی و مسعود طارم سری، تهران، وزارت امور خارجه، موسسه چاپ و انتشارات، ۱۳۷۳، چاپ پنجم،

-         منابع مختلف انترنیتی

Helmand100@hotmail.com

توجه:

کاپی و نقل مطالب از «اصالت» صرف با ذکر منبع و نام «اصالت» مجاز است

کلیه ی حقوق بر اساس قوانین کپی رایت محفوظ و متعلق به «اصالت» می باشد