پرسش:

محترم دکتور فرید طهماس، نخست از همه اگر لُطف نموده برای مخاطبان «اصالت» معلومات مختصر ارائیه نمایید که ژورنالیزم چیست و ژورنالیست به کی گفته میشود، ممنون میشویم.

پاسخ:

تعریف از ژورنالیزم چیزی نیست که نو باشد و با آن بتوانم به اصطلاح آمریکا را کشف کنم؛  ژورنالیستان و دانشمندان افغانی و خارجی تعاریف زیاد و همه جانبه از ژورنالیزم بعمل آورده اند. علامه محمود طرزی که به حق پدر ژورنالیزم افغانستان نیز محسوب می شود، در باره روزنامه نگاری که درآن زمان آغاز ژورنالیزم معاصر افغانستان بود، این طور  گفته است: "روزنامه نگاری از صعب ترین کار هاست." یعنی روزنامه نگاری نه تنها کار و عمل است، بل که کاری است بسیار مشکل؛ و همین کار مشکل نمی توانست و نمی تواند بدون ژورنالیزم که تیوریی است نه تنها برای روزنامه نگاری، بل که در عصر ما برای همهء وسایل اطلاعات جمعی مثل، رادیو، تلویزیون، آژانس خبرگزاری و انترنیت، انجام داده شود. با در نظر داشت آنچه قدما و بزرگان در این باره گفته اند، می توانم بگویم که:

ــ ژورنالیزم (Journalism)، یکی از مهم ترین پدیده های اجتماعی است. علل ایجاد آن، (نه به نام امروزی آن "ژورنالیزم")، ضرورت مکالمه و مفاهمه میان انسانها بوده و تاریخ پیدایش آن به گذشته های بسیار دور، به روزگاران پیش از میلاد مسیحی می رسد. ژورنالیزم، به خصوص با پیدایش نخستین نشریه های چاپی در آغاز سده هفده، حایز اهمیت بیشتر گردیده است.

ــ  ژورنالیزم، نوعی از تحرک و فعالیت اجتماعی؛ سیاسی و اطلاعاتی است؛  

ــ ژورنالیزم، تیؤریی است برای عمل مؤثر و سازنده از طریق وسایل اطلاعات جمعی مانند: مطبوعات متناوب (روزنامه، جریده، مجله . . .)؛ رادیو؛ تلویزیون؛ آژانس خبرگزاری؛ و اینک در سالهای اخیر، اینترنت.

ژورنالیزم، وسیله یی است به خاطر تأثیرگذاری در همهء عرصه های زنده گی اقتصادی؛ سیاسی؛ و فرهنگی جامعه .

ژورنالیزم، وسیله یی است که در تغییر، تحول و تکامل و بهبود زنده گانی و روابط انسانی نقش عمده ایفا می کند.

به پاسخ قسمت دوم پرسش تان می توانم عرض کنم که:

ژورنالیست (Journalist) شخصی است که در یکی از وسایل اطلاعات جمعی به نوشتن و آفرینش به هدف نشر آن برای خواننده، شنونده یا بیننده مشغول باشد؛

ژورنالیست، منبع اطلاعات است؛

ژورنالیست، نویسنده است؛

ژورنالیست، مؤلف است؛

ژورنالیست، خبرنگار است؛ گزارشگر است؛

ژورنالیست، هیأت تحریر است؛

ژورنالیست، مدیر مسوول است؛

ژورنالیست، خواننده است؛ شنونده و بیننده است؛

ژورنالیست، انسان است؛ عسکر است؛ تفنگش قلم است و این انسان بی تفنگِ با قلم را، در بعضی از کشورهای بسیار عقب مانده زندانی می سازند و حتی حکم اعدام شان را صادر می کنند.

به نظر من، ژورنالیستان در شرایط کنونی، به سه گروپ تقسیم شده می توانند:

۱ــ کسانی که در ژورنالیزم تحصیل عالی و مسلکی دارند و حد اقل چارسال در یکی از فاکولته ها یا دانشکده های ژورنالیزم در افغانستان و یا در خارج از آن درس خوانده و صاحب دیپلوم اند؛ اینان ژورنالیستان مسلکیی هستند که هم تخصص و هم صلاحیت  کار در وسایل اطلاعات جمعی را دارند.

۲ ــ اشخاصی که در ژورنالیزم تحصیل نه کرده اند و رشته علمی و تخصصی شان چیز دیگری است، لیکن دانش و آگاهی آنان به ایشان اجازه می دهد که به این کار بسیار پرمسوولیت نیز مبادرت ورزند؛

۳ ــ اشخاصی که با تأسف  نه شامل گروپ اول، و نی شامل گروپ دوم شده می توانند.

پرسش:

ارزش ها و موازین اخلاقی ژورنالیستیک از نظر شما کدام ها اند؟

پاسخ:

وقتی می گوییم "اخلاق ژورنالیستیک" به نظر من این به آن معنی نیست که ژورنالیست دارای دو نوع اخلاق است؛ یکی اخلاق ژورنالیستیک و دیگری، غیرژورنالیستیک. نباید از یاد ببریم که ژورنالیست، قبل از همه انسان است و انسان باید دارای اخلاق نیک و پسندیدهء انسانی باشد؛ همین اخلاق و آداب در فعالیت مسلکی او نیز باید انعکاس یابد. "بیدل" چه خوش گفته است:

" رشتهء تسخیر خلق، در کف اخلاق توست"

"غافل از احسان مباش، هیچکست بنده نیست"

با وجود این، چند مطلب پایین را در این باره می توانم بعرض برسانم.

معیارهای اخلاقی ژورنالیست یا اخلاق ژورنالیستیک، از لحاظ حقوقی در جایی قید و ثبت نه گردیده است؛ داوری و قضاوت نسبت به آن، در محیط و گردهمایی های ژورنالیستان به طور مثال، اتحادیه ژورنالیستان؛ فرهنگیان، دانشمندان علوم، ادیبان، نویسنده گان، شاعران، هنرمندان، سینما گران، سیاستمداران و دیگر محیط های آگاه و با خبر جامعه صورت می گیرد. هر قدر سطح دانش و آگاهی اجتماعی بالا باشد، به همان اندازه حدود موازین اخلاق مسلکی ژورنالیست بیشتر معین شده و مورد داوری بهتر قرار داده می شود. داوری در باره اخلاق مسلکی ژورنالیست، به اساس وجدان بعمل می آید و ژورنالیست متخلف و سرکش از معیارهای اخلاقی، در محکمهء وجدان جامعه محاکمه می شود. در نتیجهء همین محاکمه و قضاوت است که ژورنالیست یا مورد تحسین و تقدیر قرار می گیرد و یا مورد سرزنش و نکوهش. (محاکمه به اساس سرکشی و تخلف از قانون مطبوعات و وسایل اطلاعات جمعی، در این جا منظورم نیست).

یکی از خصوصیات اخلاقی ژورنالیست، احساس مسوولیت اوست در برابر جامعه. مسوولیت ژورنالیست بسیار خطیر، عظیم و گوناگون است.

درک و پذیرش این مسوولیت به وجدان، شخصیت و اخلاق خود ژورنالیست رابطه می گیرد. اخلاق و شخصیت ژورنالیست در تشکل افکار عامه نقش خیلی برجسته ایفا می کند و از همین جاست که اخلاق مسلکی ژورنالیست مهم است و یکی از مباحث عمده در ژورنالیزم را نیز تشکیل می دهد.

ژورنالیست پیش از آن که مطلبی را به نشر برساند، باید اهمیت و ضرورت نشر آن را برای خواننده، بیننده و شنونده اش درک نماید؛

ژورنالیست باید از صحت، حقیقت و عینیت مطالبی که به نشر می رساند، اطمینان حاصل نماید؛ نشر مطالب و اطلاعات غلط و بی اساس توسط ژورنالیست، نی تنها به حیثیت و اعتبار او، بل که به اعتبار و حیثیت ادارهء نشراتی و هیأت تحریر و دیگر همکاران قلمی او نیز صدمه وارد می کند.

مطالعه و تعقیب جریانات و رویدادهای داخلی و بین المللی؛ دانستن زبان و ادبیات که ژورنالیست با آن می نویسد نیز از صفتهای خوب او محسوب می شود.

پرسش:

به نظر شما کدام اصول و موازین اخلاق ژورنالیستیکی بیشتر دارای اهمیت است؟

پاسخ:

همهء آنها اهمیت دارند. یک ژورنالیست در قدم نخست باید نسبت به (خواننده، شنونده، بیننده) متعهد و با مسوولیت باشد. راست بگوید؛ با حوصله، دقیق و حساس بوده، همواره خودش را در جریان حوادث و رویداد ها قراردهد؛ علایق و خصوصیات خواننده گان، شنونده گان و بیننده گانش را همه جانبه  بداند؛ بقدر امکان مطالعه کند و در بلند بردن سطح دانش و تخصص خود بکوشد. بی علاقه گی، سرد رویی و بی تفاوتی در برابر حوادث و رویدادها از صفتهای منفی یک ژورنالیست است. ژورنالیست هیچگاه در برابر مردم، یا در برابر کسانی که برای شان می نویسد، نباید از غرور، تکبر، بی حیایی و خود خواهی کار گیرد؛  دشنام دادن؛ توهین کردن؛ تحقیرکردن دیگران توسط ژورنالیست، ضعف بزرگ اخلاقی در شخصیت او محسوب شده می تواند.

پرسش:

نظر شما درباره آزادی مطبوعات چی گونه است؟

پاسخ:

من به صفت ژورنالیست به آزادی بیان و مطبوعات ارج فراوان قایلم، آزادی بیان یکی از اصول دموکراسی است. لیکن آزادی بیان همواره با پذیرش مسوولیت باید مطرح شود. ببینید، هر نوع آزادی خوب است، اما آزادی تا سرحدی خوب است که به حقوق دیگران لطمه وارد نه کند.

پرسش:

پس شما به آزادی ژورنالیزم و اصطلاح "ژورنالیست آزاد" چه طور نظر دارید؟

پاسخ:

با پاسخ به این پرسش تان ممکن است عده یی از هم مسلکان گرامی خود را آزرده بسازم به هرحال، از دیدگاه من، هیچکس به صورت مطلق نمی تواند آزاد باشد؛ ژورنالیست همچنان. هر آزادی نسبی است و در کار های ژورنالیستی نیز ادعای "آزاد بودن" و "غیر وابسته بودن" امکان ندارد. ببینید، در بین ژورنالیسان وقتی که از آزادی ژورنالیست سخن به میان می آید، در ذهن بسیاری از آنان این سوال خطور می کند که ژورنالیست از کی آزاد است و از چه آزاد است؟ ژورنالیست باید در بین مردم باشد و برای مردم بنویسد؛ پس در بین مردم بودن و آزاد بودن از آن، امکان نه دارد. من فکر می کنم هر کسی که خود را "ژورنالیست آزاد و غیر وابسته" می نامد، خودش خوبتر می داند که نه آزاد است و نی غیر وابسته. و اگر منظور هم مسلکان عزیزم از "آزاد بودن" و "غیر وابسته بودن"، غیر حزبی و یا سازمانی بودن است، در آنصورت به کسانی وابسته گی پیدا می کنند که به هیچ حزب و به هیچ سازمان تعلق نه دارند؛ پس ژورنالیست "آزاد" در آن صورت هم نمی تواند نسبت به آنانی که "آزاد" هستند، آزاد باشد.

چندین سال پیش، از ژورنالیست روزنامه "ال ـ پاییس" چاپ اسپانیا که یکی از معروف ترین و پر تیراژ ترین نشریه های آن کشور است، پرسیدند که آیا شما در انجام کارهای ژورنالیستی تان واقعاً آزاد هستید؟ ژورنالیست در جواب گفت: بلی، ما بکلی آزادیم، هرچه بخواهیم می نویسیم.

باز از ژورنالیست مذکور پرسیده شد: اداره نشراتی تان همهء آنچه را که می نویسید، نشر میکند؟ ژورنالیست پاسخ داد: ما ژورنالیستان همان گونه که در نوشتن مطالب آزادی کامل داریم، صاحبان روزنامهء ما نیز در چاپ و نشر نکردن آن آزادی کامل دارند.

پرسش:

از نظر شما، آیا یک ژورنالیست میتواند بدون اطلاع به طرف مقابل اقدام به ضبط و انعکاس گفت و گو یا خبر آن در رسانه کند؟

پاسخ:

دیده شود که ژورنالیست دارای چه گونه اخلاق است. در باره اخلاق و خصوصیتهای یک ژورنالیست آگاه، متعهد و با مسوولیت  قبلاً چیزکی بعرض رساندم. یک ژورنالیست آگاه و مؤدب هرگز حاضر نمی شود که بدون کسب رضایت جانب مقابل، با او مصاحبه کند؛ صدای کسی را ضبط نماید؛ و یا عکسی یا فلمی از وی بردارد . . . تهیه اخبار و راپورتاژهای عاجل از جریان حادثات، که نشر آنها برای مردم بسیار ضرور و مهم باشد، موضوعی بکلی جدا است.

پرسش:

نظر شما دربارۀ نقش ژورنالیستان و رسانه های جمعی به خصوص نشرات انترنیتی در شکل دهی ذهنیت عامه چیست؟

پاسخ:

هر وسیلهء اطلاعات جمعی، با خصوصیتها و وظایف معین خود، در شکل دهی ذهنیت عامه نقش با اهمیتی دارد. خوشبخت مردمی است که وسایل اطلاعات جمعی کشورشان در یک وحدت نظر و عمل قرار داشته و اهداف مثبت و سازنده  داشته باشند.

ببینید، اگر یک روزنامه به طور مثال، در صفحه اول خود همیشه جنگ را تبلیغ می کند؛ با قهرمانان جنگ مصاحبه ها بعمل می آورد؛ آنان را آدمهای بسیار بسیار بزرگ جلوه می دهد؛ عکسهایی از صحنه های جنگ را به چاپ می رساند؛ در باره استعمال سلاح ها و آلات جنگی به خواننده معلومات می دهد . . . طبعاً خواننده گان روزنامهء مذکور خواهی نخواهی تحت تأثیر اطلاعات داده شده، به جنگ متمایل می شوند؛ رفته رفته نسبت به آدمهای جنگی خوشبینی پیدا می کنند و به استعمال سلاح علاقه می گیرند؛ به خاطری که غیر از جنگ و قهرمانان جنگی و استعمال اسلحه، مطالب دیگر برای شان نشر نه شده است.

و برخلاف، نشریه دیگری در باره همان جنگ طوری نشرات می کند که، خواننده گانش را از جنگ و استعمال اسلحه و خونریزی متنفر می سازد. نقش وسایل اطلاعات جمعی، بخصوص تلویزیون و انترنت در شرایط امروز در تشکل ذهنیت عامه خیلی مؤثر و بزرگ است. انترنیت بمثابهء یکی از پدیده های تازه در عرصه علم و تکنالوژی، ژورنالیزم مختص به خود را نیز بمیان آورده است. برای من به صفت ژورنالیست بسیار مشکل است که بتوانم در باره خصوصیات "ژورنالیزم انترنیت" چیزی بگویم. همین قدر احساس می کنم که، ژورنالیزم انترنیت در بسا موارد، با ژورنالیزم مطبوعات، رادیو و تلویزیون فرق دارد و یک چیز بکلی نو است. گرچه قبول می کنم که این ادامهء آن است. ژورنالیستان جوان و آینده گان در این باره چیزهای زیادی خواهند نوشت.

پرسش:

دربارۀ سرقت ادبی نظر شما چیست؟

پاسخ:

سرقت ادبی، بی حرمتی و بیعدالتی بزرگی است که توسط سارق در حق صاحب اثر یا مؤلف روا داشته می شود. به نظر من آنانی که دست به سرقت ادبی می زنند، اکثراً کسانی هستند که از نظر روانی دارای عقده های حقارت و کمبودی های بزرگ معنوی اند. طبعاً آنان نیز می خواهند چیزی بنویسند و از این راه حتی شهرت نیز کمایی نمایند؛ اما وقتی که توانایی و استعداد لازم را در خود نمی یابند، به سرقت آثار دیگران دست می زنند و محصول زحمات آنان را با اندک تغییر در شکل آن، به نام خود از طریق وسایل اطلاعات جمعی، به خصوص انترنت به نشر می رسانند. من خیلی تعجب می کنم که چرا وقتی می خواهیم در نوشته های خود از آثار دیگران استفاده نماییم، فراموش می کنیم که نام مؤلف اثر و یا مؤخذ آن را نیز متذکر شویم. تذکر از نام مولفان دیگر در آثار ما، حیثیت و اعتبار اثر خود ما را بالا می برد.

از همین جاست که موضوع تألیف و حقوق مؤلف از مباحث مهم در ژورنالیزم به حساب می آید.

تالیف، اثر شخص است که در نتیجهء فعالیت و زحمت وی در عرصه های گوناگون علم؛ ادب؛ فرهنگ؛ هنر و غیره به وجود آمده باشد. اثری که نام اصلی یا مستعار مؤلف (مؤلفان) در آن درج بوده، سمعی یا بصری باشد. صاحب اصلی اثر، مؤلف همان اثر است و حقوق مؤلف مطابق قانون محفوظ می باشد. سارقان آثار دیگران به اساس قانون محاکمه شده می توانند. دفاع از حقوق مؤلف را دولت به عهده دارد.

ژورنالیست آگاه و متعهد، تألیف دیگران را محترم می شمارد و به مؤلفان آثار ارج و احترام عمیق قایل است. ژورنالیست، نباید آثار دیگران را بدون ذکر نام مؤلف و یا منبع و مؤخذ آن، خود سرانه شامل اثر خود سازد. علامت دفاع از حقوق مؤلف به اساس موازین بین  المللی این است: © (Copyright) و این علامت را همیشه باید محترم بشماریم !

پرسش:

یک ژورنالیست در عرصه بین المللی دارای چی گونه اخلاق باید باشد؟

پاسخ:

باید دارای اخلاق پسندیدهء بین المللی باشد و اخلاق بین المللی یک ژورنالیست در قدم اول دراین خلاصه می شود: از نشر مطالبی که سبب تشدید مخاصمت میان کشورها و مردمان شود، پرهیز کند؛ از تبلیغ و پرپاگند جنگ و حتی توصیف پیروزیها و برتریهای نظامی، خود داری نماید؛ حاکمیت دولتی کشورها را محترم شمارد؛ در مسایل داخلی آنها مداخلت نه نماید . . .

پرسش:

ممکن است بگویید که شما حزبی استید یا غیر حزبی؟

پاسخ:

من تا فروپاشی ح.د.خ.ا. (حزب وطن) عضو آن بودم. تا کنون هم به اکثریت پارچه های حزب، باور داشته، به آنها احترام قایلم.

پرسش:

ممکن است یکی از خاطرات تان را به ما بگویید؟

پاسخ:

سیزده ساله بودم. تابستان بود و ماه رمضان تازه شروع شده بود. مادرم ظرفی به من داد که از مربا فروشی نزدیک خانه ما، مربا بیاورم. دوکاندار، چندین ظرف کلان تشت مانند که پر از مرباهای رنگ رنگ تازه پخته شده بودند را، در بیرون از دوکانش بالای یک میز کلان گذاشته بود؟!. داخل دوکان شدم. فکر می کنم یک کیلو مربای آلوبخارا خریدم. همین که از دوکان برآمدم به بیرون، حس کنجکاوی من تحریک شد و خواستم مربا های سر میز را از نزدیک ببینم؛ نمی دانم چه طور شد که با میز تصادم کردم و یکی از ظروف که پر از مربای زردک بود، از جایش سقوط کرد و به پایین افتاد و زمین پیش دوکان را پر از مربا ساخت. این که چرا این کار شد، نمی دانم ولی تقصیر از من بود.

دکاندار با وارخطایی از دوکان برآمد، به من دید و باز چندین بار به مربای ریخته شده اش نظر کرد،  بسیار جگرخون و پریشان شد. و من با دیدن این وضع، هم دلم به حال دوکاندارسوخت و هم ازش ترسیده بودم. سرانجام سرخود را به علامت تأسف شور داد و به من گفت: در آینده کوشش کن احتیاط کنی، برو برو!

دکاندار بیچاره خساره کرد و من با همان حادثهء کوچک، پسانها به این نتیجه رسیدم که ما افغانان، این جرأت و استعداد را هم داریم که اگر بخواهیم در بد ترین شرایط، حتی با پذیرش خساره، می توانیم با همدیگر دوست و صمیمی بوده، مهربان باقی بمانیم!

«اصالت»:

محترم دکتور طهماس، از اینکه لُطف نموده حاضر شدید به سوال های ما پاسخ ارائیه نمایید صمیمانه از شما سپاسگزاریم. اُمیدواریم در آینده های نزدیک بازهم با شما مصاحبه ای داشته باشیم. موفق و کامگار باشید.