محمد الله نصرت
نگاهی مختصر به پیدایش نوروز در طول تاریخ
سه شنبه، ۱۳ مارچ ۲۰۱۲
نوروز و آیینهای باشكوه آن، مسیری سه هزار ساله و پرپیچ و خم را پیموده تا به ما رسیده است. «نوروز» كهنسالترین آیین ملی در جهان است كه جاودانه مانده و یکی از عوامل تداوم فرهنگ (آریائی ها) است. آیینهای برگزاری این جشن بزرگ در عصر حاضر با سه هزار سال پیش تفاوت چشمگیر نكرده و به همین دلیل عامل وحدت فرهنگی ساكنان سرزمین های چون افغانستان، تاجکستان، ایران و غیره به شمار میرود كه آن را در هر گوشه از جهان كه باشند، یكسان برگزار می كنند و بزرگ می دارند. زیرا كه در طول تاریخ نیروی عظیم و كارآییهای فراوان آن را درک کرده اند.
«نوروز» روز ملی و جشن همه كسانی در سرزمین است كه خود یا نیاكانشان به دنیا آمده اند و تاریخ و فرهنگ مشترك دارند، از جمله افغانان، تاجکان، ایرانی ها دیگر، در بسیاری از آثار گذشته نگاران، از جمله در تاریخ طبری، شاهنامه فردوسی و آثار بیرونی؛ نوروز به جمشید، شاه افسانوی و در پاره ای دیگر به کیومرث نسبت داده شده و آن را به دلیل آغاز بهار، برابر شدن روز و شب و از سر گرفته شدن درخشش خورشید و اعتدال طبیعت، بهترین روز در سال دانسته اند.
به نوشته برخی از مورخین بر پایه افسانه‌ها، سه هزار سال پیش در چنین روزی، جمشید از كاخ خود در جنوب دریاچه ارومیه (منطقه باستانی حسنلو) بیرون آمد و عمیقاً تحت تأثیر آفتاب درخشان، و خرمی و طراوت محیط قرار گرفت و آن روز را «نوروز»، روز صفا، پاك شدن زمین از بدی‌ها و روز سپاسگزاری از خداوند بزرگ نامید و خواست كه از آن پس، بدون وقفه، هر سال در این روز آیین ویژه‌ای برگزار شود- آیینی كه هنوز ادامه دارد و از گزند زمانه و هرگونه تحول سیاسی و اجتماعی مصون مانده است.
ترویج آموزش های زرتشت- تنها پیامبری كه از میان آرین ها برخاسته- به نوروز جنبه معنوی تری بخشید، زیرا زرتشت بر كردار، گفتار و پندار نیك تأكید داشت و هر عمل خلاف عدالت را نفی می كرد و تحولات تاریخ را نتیجه كشمكش بدی و خوبی می دانست كه سرانجام با شكست قطعی بدی؛ آرامش، صفا، شادی، صمیمیت و عدالت جهانیان تأمین خواهد شد. نوروز فرصت خوبی برای زدودن افكار بد از روح، پایان دادن به دشمنی‌ها از طریق تجدید دیدارها و نیز شاد كردن دوستان و بستگان، مخصوصاً سالخوردگان با دستبوسی آنان و مبادله هدیه بوده است.
كوروش بزرگ مؤسس امپراتوری ایران كه از مادر، ماد و از پدر، پارس به دنیا آمده بود نخستین حكمران ایرانی بود كه به نوروز جنبه رسمی داد و در سال ۵۳۴ پیش از میلاد دستورالعمل برای آن تدوین كرد كه شامل ترفیع نظامیان، ابلاغ انتصابات تازه، سان دیدن از سربازان، عفو مجرمین پشیمان، ایجاد فضای سبز و پاكسازی محیط زیست- از منازل شخصی گرفته تا اماكن عمومی‌ـ بود. چهارسال پیش از آن، كوروش پس از تصرف بابل، نوروز را در آنجا جشن گرفته بود و به این سبب برخی از مورخان، زمان اعلام رسمی‌و عمومی شدن نوروز به عنوان عید ملی را سال ۵۳۸ قبل از میلاد نوشته اند. بابل در ۲۹ اکتبر سال ۵۳۹ پیش از میلاد به تصرف ایران درآمده بود.
داریوش بزرگ كه در گسترش آیینهای نوروزی در میان متصرفات غیرآرین امپراتوری ایران سعی بلیغ داشت در مراسم نوروز ۵۱۵ پیش از میلاد (هفت سال پس از آغاز فرامانروایی اش) تصمیم خود را در زمینه ایجاد سنگ نبشته بیستون- حاوی آرزوها، اندرزها و شرح قلمرو ایران- اعلام كرد.
داریوش دوم به مناسبت نوروز، در سال ۴۱۶ پیش از میلاد سكه زرین ویژه‌ای ضرب كرد كه یك طرف آن شكل سربازی را در حال تیراندازی با كمان نشان می‌دهد. ضرب سكه زر و سیم یک قرن پیش از آن توسط داریوش اول آغاز شده بود. سكه‌های داریوش اول به «داریك» یا «دریك» موسومند. باید توجه داشت که رسم دادن سکه به عنوان عیدی از زمان هرمز دوم - شاه ساسانی در سال ۳۰۴ میلادی آغاز شده است.
خسرو انوشیروان به هر كس كه در طول سال به وطن خدمت چشمگیر كرده بود در مراسم نوروز یكی از این سكه‌های با تصویر خود را می‌داد.
در زمان حكومت طولانی نوشیروان ساسانی (یا خسرو انوشروان)، تماس مستقیم مردم با شاه افزایش یافته بود و شاه شخصاً به برخی شكایات رسیدگی می كرد و در مراسم نوروزی كاخ سلطنتی عده بیشتری از مردم عادی شركت می‌كردند و به همین سبب خسرو انوشیروان در سال ۵۴۹ میلادی، پس از برگزاری مراسم نوروز دستور ساختن تالار بزرگی را به ضمیمه کاخ سلطنتی تیسفون که از دجله فاصله زیاد نداشت صادر کرد و این تالار و ساختمان ضمیمه آن نهم مارس سال ۵۵۱ میلادی آماده و بهره برداری شد و آیینهای نوروزی آن سال در آنجا برگزار شد. این تالار که با فرش معروف بهارستان مفروش بود پس از حمله اعراب آسیب دید و بعدا منصور خلیفه عباسی دستور داد که با تخریب کاخ سلطنتی و عمارات بزرگ تیسفون، مصالح لازم برای تکمیل عمارات شهر نوساز بغداد واقع در همان نزدیکی تامین شود و باقیمانده سکنه تیسفون به بغداد منتقل شوند.
نـوروز، این جشن جهانی و شكوهمـند که میراث دارانش آریایی ها هستند و مکان اصلی برگزاری اش نیز در سرزمین پهناور آریانای کبیر شکل گرفته، مبیین پیـشینه ی تابناك حوزه ء بزرگ تمدنی آریانا را در تاریخ بازگو می کند.
پیشنهء جشن نوروز بخش بزرگی از غنای فرهنگی آریایی ها را به معرفی می گیرد و رسم و رواج های مختلف در روز تجلیل از نوروز میان مردمان آریایی نیز خود یکی دیگر از ویژه گی هایی به حساب میاید که نشان دهندهء پیشینهء آن است.
به همین محلوظ ولایت بدخشان نیز یکی از مناطقی است که بیشتر به مهد تمدن آریایی ها به خصوص پایگاه زرتشت پیامبر آریایی مشهور است و کم نیستند از آثار و علامت های گذشته های دور که بیان گر تاریخ پربار آریانا را باز گو می کند.
بدخشانی ها نیز نوروز را با بزرگی و جلال خاص و شان و شوکت تمام جشن می گیرند و در بیشتر مناطق این ولایت از نوروز به نام ( شاگون یا شاگن ) یاد می کنند که حتی در آن برای بیشتر از یک هفته مردمان گرد هم جمع شده، مراسم شادی و پای کوبی با رسم و رواج های خاص محلی عنعنات شان را برجا می آوردند.
جشن سمنک درشب اول سال یا شب نوروز برگزار می شود که از ویژه گی خاصی برخوردار است و در این شب خانم ها گرد دیگ سمنک جمع شده و تا نزدیکی های صبح دم دفچه زنان شادی و سرور بر پا می کنند و بیت می خوانند.
تهیه سمنک که حدود بیست روز پیش از آمدن نوروز را در بر می گیرد، سرگردانی زیادی دارد، نخست باید گندم سفید و پر مغز را، در ظرفی تر نموده و هر روز، بالای آن آب انداخته شود، تا گندم جوانه بزند، پس از جوانه زدن، گندم را روی ظرف یا سبد که از نی بافته شده است باید آفتاب داد، جوانه های آن را در هاونگ یا اسیا می کوبند، پس از آن، آب و شیره ی جوانه های گندم را از پارچه ی تیکهء گذارنده در دیگی می اندازند .
رسم بر این است تا این کار به وسیله ی دختران جوان و دم بخت صورت گیرد، زیرا بیشتر باور ها بر این است که با انداختن سمنک در دیگ، دختران دم بخت به آرزوی خوش بختی می رسند، پس انجام این کار آهنگ خاص سمنک را با نواختن دفچه و دایره به صورت دسته جمعی می خوانند و در عین حال با کفچه (چمچه) دیگ سمنک را شور می دهند.
البته این شب خیلی ها به بیاد ماندنی است به خصوص برای دختران جوانی که دم بخت هستند و در این شب تا صبح آواز خوانی می کنند.
بدون شک برعلاوه از این که از نوروز هفت روز تجلیل می کنند، اما در این شب هرخانهء بدخشانی ها میزبان شادی و سرور بیش از اندازه است که تاپایان سال به خاطرهء فراموش نشدنی نزد خانوداه مبدل می شود.
اما بچه های جوان شاد و عاشق در شب نخست نوروز نیز دنیایی خود را دارند، دنیایی که غوغا و ترنمی از شادی در هر لحظه اش موج می آفریند و فضای ملکوتی و صمیمت را عطر آگین می سازد.
در این شب نیز بچه های جوان معمولا به گردشگری خانه به خانه در قریه برآمده سرود نوروزی می خوانند و در هر خانه تقریباً ده الی پانزده دقیقه باید رقص و پای کوبی کنند و بعداً از آن خانه مقداری روغن و مواد خوراکی گرفته و راهی خانه های دیگر می شوند و تا نیمه های شب باید همه خانه های قریه را بگردند، اما در آخرین خانه که خانه گشتک شان تمام می شود، تمام آنچه را از خانه ها جمع اوری نموده اند در همان نیمه شب آن را به صورت دسته جمعی پخته نموده مجلس برگزار می کنند.
اما فردای آن روز در نخستین شعله های افق سحری هر یکی از بچه ها به سوی خانه های شان می روند و در اولین قدم به خانه باید از دیگ سمنک که شب دختران و خانم ها با ساز و سرود آن را آماده ساخته بودند یک قاشق بخورند این به معنای شگون خاص نزد مردمان سابقه و محاسن سفید پنداشته می شود.
خانه تکانی و برون کشیدن لباس ها از خانه پیش از طلوع خورشید صبح نوروزی موضوع است که در بیشتر محلات بدخشان کلان سالان و پیرمردان به آن تاکید زیادی دارند، آنان به این باور اند که وقتی خورشید نوروزی طلوع می کند باید، شعاع آن بالای هر چیز که می خورد نو باشد و یا حد اقل شستشو شده باشد به همین خاطر پیش از آن که خورشید طلوع کند تمام لباس ها و لوازم خانه را بیرون کشیده و خانه تکانی می کنند.
دید وبازدید ها در مراسم جشن نوروز از ویژه گی خاص نیز در بیشتر محلات دور دست بدخشان برخوردار است.
خانه گشتک در روز نوروز معمولا پس از ساعت ۱۲ ظهر آغاز می شود و در عین میان هم جوانان با هم سالان خود هستند و پیر مرد ها دایره و گروه خود را دارند.
پهلوانی، اسب دوانی، بزکشی، کبک جنگی و تخم جنگی از جمله بازی های است که میدان گرم و پر بیننده ی در روز های نوروز دارد.
اما در روز اول نوروز پس از ساعات ۲ بعد از ظهر مراسم آغاز کار دهقان آغاز می شود، و کشاورزان در این ساعت برای نخستین بار پس یک فصل سکوت و سکون به کار کشاورزی شان آغاز می کنند که با مراسم خاص و یژه (قلبه گاو) خود را گرفته به رسم نمایش برای چند دقیقه توسط گاو ها ی قلبهء کار را آغاز نموده و چند دانه گندم را با دست شان بر روی زمین می پاشند که این کار را به نام آغاز کشت و کار دهقان یاد می کنند، در این ساعات هر یک از دهقانان در زمین های خود این نمایش را اجرا نموده و ده ها تن از بچه ها و پیر مرد ها به اطراف دهقان جمع می شود بر روی گاو های قلبهء شان آرد می پاشند و به رسم شگون پیشانی گاو ها را سفید می کنند و از آن روز کار دهقانی به صورت رسمی آغاز می شود.
اما تا هفت روز پس از نوروز مراسم بزکشی، کبک جنگی، تخم جنگی و پهلوانی در محلات پر جنب و جوش جریان دارد و روزانه صد ها تن از باشند گان قریه جات به میدان بزکشی آمده از صبح تا چاشت و از بعد از ظهر تا نزدیکی های عصر به تماشای بزکشی می پزدازند، پهلوانان بزکش با آب و تاب و شوق و ذوق باور نکردنی با اسب های کلان در میدان بز می تازند و بیننده ء که تازه این بازی را دیده باشد به وحشت می افتد، زیرا سرعت و تیزی اسب های بزکش بیشتر از آنچه است که تصورش نمی توان کرد.
در این میان دختران و خانم ها نیز تا ده ها روز پس از نوروز مراسم میله ها را برگزار نموده و در باغ های سرسبزو دامنه های تپه ها به سیرو گشت می روند و در شاخچه های درخت های بلند بید با ریسمان گاز انداخته وبه نوبت یکی پس از دیگر گاز می خورند .
برگزاری نوروز و به جا آوردن رسم و رواج ها در میان مردمان بومی بدخشانی نه تنها به عنوان یک فرهنگ دیرینه قابل توجه است، بلکه پندار ها در این مورد بیشتر بر آن که شالوده همدلی و یکدیگر پذیری نیز با برگزاری عنعنه های نوروزی مستحکم تر شده و روابط اجتماعی شان نیز با تجمعات و یکجا شدن ها در این روز ها نسبت به گذشته بیشتر شده و خود نوعی تجدید پیمان در زندگی اجتماعی محسوب می شود.
جشن نوروز كه سده های درازی بر سایر جشن های جهان فخر فروشی نموده و نگین انگشتر تاریخ آریایی ها به حساب میاید از این رو بیشتر مورد توجه و جایگاه خاص انسان ها قرار گرفته که پیوند عمیق و ناگسستنی با روح و روان آدمی داشته و دارد، زیرا نوروز یك قــرارداد مصنـوعی اجتماعـی و یا یك جشن تحمیلی سیاسی نیست و نبوده، بلکه جشن است که طبعیت با فرا رسیدن آن جامه بدل می کند و روان آدمی نیز ناخود آگاه از آمدن این فصل تاثر پذیر است، در این روز نه تنها انسان ها احساس خوشی و لذت می کنند بلکه زمین، آسمان، آفتاب، جــوشِ شگفتـنـی ها و شـور زدن ها و سـرشـار از هیجان با خود می گیرد، از این رومیتوان گفت جشن نوروز به مثابهء تجدید خاطره ها برای چگونه زیستن در روی زمین است.
با عرض حرمت
تهیه و تدوین توسط محمدالله نصرت
توجه!
کاپی و نقل مطالب از «اصالت» صرف با ذکر منبع و نام «اصالت» مجاز است
کلیه ی حقوق بر اساس قوانین کپی رایت محفوظ و متعلق به «اصالت» می باشد
Copyright©2006Esalat
