روشنگران

Sunday, June 9, 2013 11:05:45

عبدالوکیل کوچی

آریانای باستان، خراسان سده های میانه و افغانستان کنونی از قرنها و سالها قبل مهد علم و دانش بوده است. به گواهی تاریخ رسم الخط درین سرزمین باستانی از قرن بیستم تا حدودا قرن چهارم و سوم پیش از میلاد را در بر میگیرد. قبل از ظهور اسلام در آریانا تعلیم و تربیت توسط آیین ویدا و سپس در مدنیت اوستایی صورت می گرفت. برعلاوه آیین زردشتی و امثال آن وجود داشت. منطق ارسطو، فلسفه، علم نجوم، طب یونان نیز تدریس میشد. محل تعلیم آن زمان، در دربار پادشاهان، تفرجگاه ها، و عبادتگاه ها بود. آیین بودیزم نیز در حصص شرقی افغانستان رواج داشت. و این سلسله تا ظهور دین اسلام دوام نمود. دین اسلام که مردم را به یکتا پرستی دعوت مینمود بجای تعلیم فلسفه قدیم، منطق و علم نجوم، مردم را تشویق به فراگیری و تحصیل تفسیر، حدیث، فق، صرف و نحو، ادب، تاریخ عقاید فلسفه ماورا الطبیعه و طب می نمود.

با نشر دین مبین اسلام که در زمان خلیفه سوم در کشور ما عمومیت یافت، مدارس و مساجد، بهترین کانون تعلیمی در اطراف و اکناف کشور محسوب می شد تعلیمات در مدارس و مساجد بصورت عمومی و خصوصی صورت میگرفت. کودکان ضمن خواندن دروس دینی مصروف خواندن کتاب های گوناگون میشدند یعنی مردم هر منطقه کتابی را به زبان مادری خویش نیز می آموختند و از آن چیزی برداشت میکردند. ساختن مساجد و مدارس که اکثرا مصادف است به قرن چهارم ش، آهسته آهسته در شهر های بزرگ و منجمله در خراسان مدارس بزرگ و کتابخانه ها تاسیس گردید. و از دوره ساسانیان گرفته تا به دوره غزنویان، سلجوقیان، غوریان، خوارزمشاهیان، کورگانیان، و هوتکیان همواره تعلیم و تربیت به شیوه مروجه آنزمان صورت می گرفت. وطن ما علما، دانشمندان فیلسوفان، نوابغ، ادیبان و هزاران پیشوا و عالم را در دامان خود پرورانیده است که ذکر نام آنها در نوشته حاضر نمی گنجد خلاصتا به ذکر نام های سید جمال الدین افغان، مولولانا جلال الدین محمد بلخی، ابن سینای بلخی، ابو ریحان البیرونی، امام فخر رازی، فردوسی، انصاری، سنایی، نظامی، پیر روشان عبدالحمید مومند، بیهقی، ناصر خسرو بلخی، بسنده میکنیم.

آنچه از داده های تاریخ بر می آید تا اواخر قرن نوزدهم میلادی افغانستان از نظر تعلیم و تربیت دارای یک نظام مشخص آموزشی نبود. این کار بصورت سنتی در مراکز فرهنگی آموزشی که میراث صد ها سال بود مانند مسجد و مکتب خانه و منزل، و علمیه انجام میشد. تا اینکه امیر شیر علیخان که با سید جمال الدین افغان همزمان بود و رابطه خوب با سید داشت، به همین گونه تحت تاثیر گفته ها و ارشادات سید قرار داشت و بر بنیاد آن اقدامات فرهنگی را رویدست گرفت که تاثیر زیادی در تحولات آینده کشور بجا گذاشت. چنانچه اولین جریده در تاریخ کشور شمس النهار در زمان این امیر و با اقدامات او شروع به نشر کرد.

در زمان امیر حبیب الله خان دو باب مکتب یکی عسکری در سال ۱۲۹۱ ق در کابل و دیگری ملکی یعنی لیسه حبیبیه در سال ۱۲۸۲ ش در شهر کابل تاسیس گردید.

زمانی که مکاتب رسمی در اواخر قرن ۱۹ در افغانستان تاسیس گردید تاثیرات خود را در کل کشور بجا گذاشت.

و آنوقتی که امان الله خان در سال ۱۲۹۸ بقدرت رسید در سال ۱۳۰۰ همزمان ۲۲ باب مکتب تنها در شهر کابل تاسیس گردید و به تعداد ۳۲۲ باب مکتب در سطح کل کشور اساس گذاشته شد که همزمان به آن، نخستین مکاتب در ولایت کاپیسا که اولین آن مکتب ابتداییه اشتر گرام، مکتب دومی، ابتدایه کاکا خیل محمود راقی و سومین آن، مکتب ابتدایه گلبهار در مدرسه گلبهار تاسیس گردید.

و اما ولایت کاپیسا در گذشته های دور و نزدیک، شخصیت ها و رجال برجسته ی را چون غازی میر مسجدی خان کوهستانی، آخوند زاده ملا محمد غلام غلامی، مولف جنگنامه دوران جنگ های اول و دم افغان و انگلیس، محمد ربیع گلبهاری، ملک الشعرای عصر اکبر شاه در هندوستان، صاحبداد کوهستانی، ملک الشعرای عصر عبدالرحمن خان همچنان عبدالکریم خان کوهستانی و نایب سالار عبدالرحیم خان را در دامان خود پرورانیده است.

در ولایت کاپیسا برای نخستین بار مکتب ابتدایی در منطقه خمزرگر ولسوالی کوهستان در یک خانه ضبطی تاسیس گردید که بنام عزت یاد میشد.

شکی وجود ندارد که این نام به افتخار نام عزت شاه پسر امیر دلاور خان، شاه در واز، یا عزت الله، یکی از نواده های آن شاه، که در حدود دوصدو شصت سال قبل از ملک دروازبدخشان به کوهستان ولایت کاپیسا مهاجرت کرده بودند ارتباط داشته باشد. اولین معلم آن فقیر احمد خان نام داشت. و پس از یک دوره رکود، این مکتب در سال ۱۳۱۵ خورشیدی دوباره تاسیس گردید که نخستین استاد و موسس آن استاد عبدالله خان اشتر گرامی بود. پس از تاسیس دوباره، این مکتب بنام مکتب ابتداییه اشتر گرام یاد میشد که به همین نام در سطح کشور مشهور گردید.

مکتب دومی ابتداییه محمود راقی، در شرق ده بابا علی در منزل پاینده خان بابا که بنام مکتب کاکا خیل یاد میشد تاسیس گردید.

سومین مکتب آندوره مکتب ابتدایی گلبهار بود. چندی بعد مکتب دهاتی جمالاقه در شهرک جمالاقه کوهستان و مکتب حافظ عبدالمجید در ولسوالی نجراب و مکتب ابتداییه غازی عثمان در ولسوالی تگاب ولایت کاپیسا یکی پی دیگری تاسیس گردید.

علوم متداوله که بنام فارسی خوانی یاد میشد علاوه بر مسایل دینی، جغرافیه تاریخ ریاضیات، حسن خط، رسامی، نقاشی، بخش پروگرام مهم درسی آندوره را تشکیل می داد.

مشعلداران معارف در ولایت کاپیسا به لحاظ قدامت کاری وپیشگامی در راه معارف سه دوره را در بر میگیرد.

دوره اول ـــ اساسگذاران معارف در ولایت کاپیسا.

دوره دوم ـــ نخستین دوره فارغ التحصیلان مکاتب ابتداییه اشترگرام، محمودراقی و گلبهار.

دوره سوم ــــ فارغین مکاتب متوسطه میر مسجدی خان و محمود راقی.

طوریکه گفته آمدیم می پردازیم به معرفی مؤسسین نخستین مکاتب ولایت کاپیسا.

دوره اول موسسین: استاد فقیر احمد خان، استاد عبدالغفار خان خمزرگری استاد غلام بهاوالدین خان جمالاقه یی، استاد عبدالله خان اشتر گرامی، استاد غفوری دشتی و شاید یکی دوی دیگری که اسمای شان بدسترس نمیباشد.

دوره دوم: نخستین فارغ التحصیلان مکاتب ابتداییه اشتر گرام، محمو دراقی و گلبهار که پس از فراغت از تعلیمات دوره ابتدایی، و انجام دوره تحصیلات در مکاتب عالی ملکی و عسکری و دارالمعلمین های پغمان و کابل، تعدادی از آنها دوره تحصیلات عالی خویش را در پوهنتون کابل و تحصیلات دوره های ماستری و دکتورای شان را در کشور های پیشرفته جهان به اکمال رسانیدند. که خود به موقف های عالی دولتی رسیدند. آنها عبارت اند از استاد غلام علی آیین، امیر محمد حسیب، محمد یعقوب بریان، محمد ظاهر عظیم، گل محمد کوهستانی قاضی غلام ایشان خمزر گری. شاه محمد رشاد هم از جمله شخصیت های بزرگ و نخبگانی بود که از دوره آموزش و تحصیلاتش سند مکملی به دسترس بنده قرار ندارد.

هم چنان تعدادی از تحصیل یافتگان این مرز و بوم که دوره های مختلف تعلیمی و تحصیلی شان را در کابل و هم بیرون از کشور به انجام رسانیده اند، آنها عبارت اند از پوهاند دکتور عبدالرسول رهین، استاد محمد کاظم خان، شیر احمد فضلی استاد عزیز الرحمن شمال، داکتر محمد نبی کوهستانی، داکترمحمد ولی کوهستانی پوهنمل احمد فرید جبران نجرابی، داکتر شمس القمر، انجنیر حبیب کوهستانی.

فارغ التحصیلان مکتب گلبهار سرمعلم محمد امان بعدها سناتور، محمد اسلام، عبدالحکیم، خیر محمد خان، از ده بابا علی یا مکتب کاکا خیل، استاد علی جان خان، غلام سخی خان رویین محمد شریف خان، استاد عبدالرحمن بچه مشاق، استاد عبدالمجید خان، استاد کریمداد خان، سخی داد خان، شیر احمد خان، گل محمد خان ساقی، استاد شیر جان خان، استاد عبدالنبی خان، استاد علاوالدین خان، عبدالقاسم صافی و استاد عبدالرووف خان.

فارغین دوره های اول و نخبگان روشنگرا از ولسوالی نجراب عبدالحمید خان، عبدالرحیم خان، عبدالواسع خان عبدالرحیم خان افسر اردو، آغاجان خان، عبدالواحد فیضی، انجنیر شاداد، محمد ظاهر آشوب، عبدالطیف خان، محمد صابر خان.

از ولسوالی تگاب، استاد سیف الملوک، استاد عبدالحق، استاد گلا جان و استاد عبدالحی.

و اما آنعده فارغین دوره اول مکتب اشتر گرام که پس از فراغت از تحصیلات دارالمعلمین کابل و پغمان وظایف مقدس معلمی را بر گزیدند عبارت اند از استاد سید محمد خان، استاد سید احمد خان، استاد محمد امین خان، استاد نور احمد خان، استاد عبدالغفور خان، استاد عبدالروف خان، استاد عبدالجلیل خان، استاد میر احمد خان، استاد محمد ابراهیم خان، استاد بسم الله خان، استاد سردار خان، استاد عبدالواحد خان، استاد عبدالقیوم خان، استاد عبدالودود خان، استاد عبدالطیف خان، استاد عبدالنبی خان، استاد عبدالغنی خان استاد محمد یوسف خان، استاد عبدالمجید خان، استاد عبدالشکور خان، استاد غلام محی الدین خان، استاد محمد شریف خان.

آنچه که توجه بیشترساکنین این مرز و بوم را بخود جلب میکند همانا خدمات فراموش ناشده همه استادان و مشعلداران علم و دانش بوده است. و اما بگونه مثال در رابطه به شخصیت یکی ازین مشعلداران معارف مکثی کوتاه خواهیم داشت.

استاد سید محمد خان فرزند ملا فیض محمد خان از فارغین دوره اول مکتب عزت یا اشترگرام، زادگاهش قریه کلالان اشترگرام و منزلش همجوار قلعه شخص آزاده و محترم کرنیل قادر جان موقعیت دارد. استاد سید محمد خان پس از دوره تحصیل در دارالمعلمین، ابتدا وظیفه معلمی و پس از آن در اثر لیاقت و کاردانی ی که داشت به حیث سر معلم مکتب ابتدایه اشتر گرام عز تقرر حاصل نمود. استاد سید محمد خان نی تنها یک استاد و یک مربی بود، بلکه یک رهنما، یک مبلغ شایسته و فرهیخته، یک معلم وارسته، یک مربی دانشمند، یک استاد موفق، یک تاریخدان ورزیده، یک معلم دلسوز و مهربان برای شاگردان مکتب، یک انسان ترقی خواه مبارز راه حق و عدالت، انسان با شهامت و دلیر مردی بود که در زمانش مکتب اشتر گرام به متوسطه ارتقا داده شد. در اثر سعی و تلاش خستگی ناپذیری این مرد تاریخ سویه شاگران در تمام مضامین به حد عالی رسیده بود. در مناطق کوهستان، بگرام، گلبهار و محمود راقی بخصوص در ولسوالی کوهستان تقریبا هیچ خانه ی نبود که یک یا دو نفر از فرزندانش از تعالیم استاد بهره مند نشده باشند. از توجه عالمانه استاد بود که مکتب متوسطه اشتر گرام در رشته های مختلف از مسایل تعلیمی گرفته تا تربیتی در رقابت های آموزشی و مسابقه های سپورتی با لیسه عالی حبیبیه و لیسه غازی در کابل و با لیسه نعمان در پروان موفقیت چشمگیری داشت. استادانی که تیم کاری این آموزشگاه تاریخی را تشکیل داده بودند هریک، استاد محمد انور خان، استاد عطا محمد خان، استاد محمد امین خان، استاد عبدالجلیل خان، استاد سید احمد خان، استاد عبدالرزاق خان، استاد میر احمد خان استاد غلام قادر خان، استاد محمد ابراهیم خان، استاد عبدالطیف خان، غفوری صاحب، استاد عبدالودود خان، مولانا نور محمد خان، عصمت الله خان، استاد عبدالقیوم خان، استاد عبدالواحد خان، استاد عبدالمجید خان و تعداد دیگر. البته ذکر کلمهء خان یاد آور رسوم هماندوره است که به مفهوم احترام در پسوند هر نام علاوه میشده است.

استاد سید محمد خان بر علاوه بر موضوعات تعلیمی و تربیتی، بر مسایل تاریخی و اوضاع سیاسی عصر خود توجه خاصی داشت، چنانچه تجلیل از روز های تاریخی ملی و بین المللی، تدویر کنفرانسها و معرفی مکتب در سطح کشور و جلب توجه موسسه یونسکو بخاطر ارتقای ظرفیت های علمی مکتب که در نتیجه خدمات ارزشمند استاد و استادان، این مکتب به مکتب جمعیت ارتقا داده شد و در زمان همین دانشمند بود که تعدادی از استادان مکتب جهت بازدید بکشور فلیپین دعوت شدند همچنان هیئات یونسکو بریاست داکتر هالی از مکتب میر مسجدی خان بار ها بازدید بعمل آوردند، استاد سید محمد خان فعالیت های معارف پرورانه خود را به مکتب میر مسجدی خان منحصر نساخته بود بلکه برای بسط و توسعه معارف در سطح ولایت و کشور می اندیشید چنانچه تاسیس دیگر مکاتب در گوشه و کنار ولایت کاپیسا، تاسیس و ارتقای مکتب نسوان اشترگرام و تدویر کنفرانس های مشترک و علمی دانش آموزان ذکور و اناث از شهکاری های این استاد بزرگ بود. استاد سید محمد خان در مقام آمریت یک مکتب متوسطه ولی اصلا یک شخصیت دلسوز، جسور و بی باک بخاطر توسعه صحن مکتب بمنظور ازدیاد اتاق های درسی و ساختن میدان های سپورتی با وزرای معارف وقت دکتور علی احمد پوپل، دکتور انس، دکتور عبالقیوم و حاکم اعلی پروان سید غلام رسول خان، دست و پنجه نرم کرد که در نتیجه آن دکتور قیوم و سید غلام رسول مجبور شدند تا از مکتب دیدن کنند. پس از آن استاد سید محمد خان در اثر لیاقت و کار دانی ی که داشت، ابتدا بحیث مدیر لیسه جمعیت بگرام و پس از آن بحیث مفتش معارف و سپس بحیث معاون اول ریاست تعلیم و تربیه ولایت کاپیسا عز تقرر حاصل نمود.

برخی از شاگردان ممتاز دوره مکتب متوسطه میر مسجدی خان عبارت بودند از عبدالحکیم، قاری، عمر جان، بادامی، سید مرزا، سید رسول، محمد نعیم، عبدالرازق، عبدالعلیم، حبیب الله، غلام رسول مدهوش، سید باقر شاه، علی محمد بورا، فضل الدین، غلام سر ور، محمد حنیف، ساقی، عادل، عبدالرشید، محمد عمر و برادرش تیمور پسران سردار عبدالشکور خان ریس باغات و سرسبزی فابریکه نساجی گلبهار، برادر غازی امان الله خان و تعداد دیگری که اسمای شان در دسترس نمیباشد. یاد زندگان بخیر و روح رفتگان شاد.

یکی از نخبگان دانش آموز مکتب متوسطه میر مسجدی خان، استاد خلیل الله کوهستانی بود که در یک خانواده دهقان زاده ی واقع در قریه لطیف خیل ولسوالی کوهستان ولایت کاپیسا بدنیا آمد و پس از فراغت از دارالمعلمین کابل و دانشگاه علوم، بحیث استاد در انستیتوت مخابرات ایفای وظیفه می نمود. زنده یاد کوهستانی سمبول ترقی خواهی، مهر ورزی و نماد عدالتخواهی بود. هر کسی که او را می شناخت مرهون و گرویده او میشد. بآنکه موصوف تا به سطوح بالایی دولتی ارتقا یافت ولی آن موقف های دولتی هرگز نمیتوانست با شخصیت عالمانه او برابری کند.

دوره سوم: پس از ارتقای مکتب ابتداییه اشتر گرام به متوسطه و تغییر نام مکتب از اشتر گرام به میر مسجدی، تعدادی از فارغین دوره های نیم دهه اول از مکتب متوسطه میر مسجدی خان کوهستانی و مکاتب گلبهار و محمود راقی، پس از تحصیلات در دارالمعلمین کابل و یا مکاتب عالی دیگر و انجام دوره تحصیلات عالی، بوظایف مقدس معلمی آغاز بکار نمودند. از آن جمله استاد خلیل الله کوهستانی، استاد مضرابشاه رویین سرمحقق عبدالصابر جنبش، استاد عبدالرشید کوهستانی، استاد عبدالمالک، استاد محمد حیدر بابک، استاد عبدالروف، استاد عبدالصبور، استاد محمد ادریس دشتی، استاد افضلی و دیگران. که بعد ها در راستای تحولات سیاسی کشور، اکثرا بوظایف جدید و در سطح وسیعی از صلاحیت ها و مسئولیت ها پرداختند.

هم چنان تعداد دیگری از فارغین دوره های یاد شده از مکاتب متوسطه میر مسجدی خان و محمود راقی که با انجام دوره تحصیلات در دارالمعلمین و دیگر مکاتب شهر کابل، وظیفه معلمی و ماموریت را برگزیدند عبارت بودند از میرصفی الله عصمتی، عبدالوکیل فولاد، محمد امان صخره، علی محمد بورا، غلام سرور، فتاح موج، محمد محفوظ، غلام مصطفی عبدالقدوس کارمند، علام رسول، فضل خدا، عبدالمحمد، خلیل خان، سید هاشم غریب یار، سید پاچا، عبدالرحمن کوهستانی، محمد یعقوب الکوزی، عبدالحفیظ بها، خلیل الله مامور هوا شناسی. عبدالخلیل، سید پاچای صافی، محمد عظیم مجاهد عبدالجلیل مسکینیار، عبدالواسع بولاغینی، عبدالعلیم همدرد، اسلام الدین انجنیر، داکترگل علم، محمد کبیر، محمد سرور، محمد آصف، عبدالو کیل کوچی وغیره میباشند.

فارغین پیشتاز مکاتب از ولسوالی های نجراب و تگاب ـ امرالله سرحدی، محمد اکرم صافی، شمس الحق، وزیر محمد پیکار، محمد داود شبرنگ، غلام حضرت پیکار، شیر آغا مظاهر سمندرخان معلم، منیر خان معلم وخان آغا خان معلم استاد غلام محی الدین خان، غلام ربانی حساس، غلام ربانی معلم، و تعدادی دیگر.

بآنکه مکتب ابتدایه اشتر گرام به سویه متوسطه و پس از آن به سویه لیسه ارتقا کرد ولی مکتب بنام ابتداییه اشتر گرام در قلعه عبدالغنی خان اشتر گرامی موجود بود که بعد ها به این مکتب تعمیر جدید اعمار گردید.

در فرجام باید گفت که جنگ سی ساله در افغانستان به دگر گونی های معارف در ولایات افغانستان از آنجمله در ولایت کاپیسا نیز تاثیراتی منفی بجا گذاشته است. و اما پس از رکود ناشی از دودهه جنگ در افغانستان بار دیگر معارف ولایت کاپیسا جان تازه بخود میگیرد. خلاصه کلام اینکه از زمان تاسیس نخستین مکتب در ولایت کاپیسا تا به اکنون ده ها باب مکتب بسویه های ابتدایی، متوسطه و لیسه اعم از ذکور و اناث در سرتاسر ولایت کاپیسا تاسیس گردیده است. گذشته از آن دانشگاه یا پوهنتون البیرونی این کانون اکادمیک کشور، چون ستاره ی در آسمان فرهنگی کشور ما همچون افقهای تابناک برفراز قله های هندو کش بیدار همواره می درخشد. این رسالت تاریخی جوانان وطن است که در پرتو اندیشه و افکار بزرگان و علمای کرام مشعل تابناک معارف را روشن نگهداشته و در گسترش آن با کاروان روشنگرانه بسوی قله های شامخ آرمانهای والای انسانی بشتابند و هرگونه پیچ و خمی های راه دور و دراز را با مبارزه آگاهانه پشت سر گذاشته راه را بسوی افقهای تابناک بگشایند تا خورشید بر وطن ما همیشه گرم بتابد.

مشعل روشنگران فروزان باد.

ما زنده به عشقیم و نمیریم هر گز

چون مشعل عشق است فروغ دل ما

فردا که از آن بذر کند نسل جوان

شاداب شود وطن زآب و گل ما

عبدالوکیل کوچی

توجه!

کاپی و نقل مطالب از «اصالت» صرف با ذکر منبع و نام «اصالت» مجاز است

کلیه ی حقوق بر اساس قوانین کپی رایت محفوظ و متعلق به «اصالت» می باشد