دوشنبه، ۱۹ جنوری ۲۰۱۴
جمال عبدالناصر نورزاد
روسیه و چین از تقابل ایدیولوژیک تا همگرایی استراتیژیک؟
نویسنده: عبدالناصر نورزاد استاد دانشکده زبان و ادبیات دانشگاه کابل
جنگ سرد بعنوان داغ ترین نزاع ایدیولوژیک قرن بیست اثرات عمیقی بر روابط میان کشور ها گذاشت. تقسیم جهان به دو قطب متضاد و نزاع های برخاسته از آن، زمینه شکل گیری جبهه های وسیع تقابل ایدیولوژیک را میان کشور ها مساعد ساخت.
بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق و از هم پاشیدن اقمار پکت وارساو، دشمنان دیرینه دیروز به دوستان استراتیژیک امروز مبدل گشتند. نمونه بارز آن روسیه فعلی بعنوان میراث دار اتحاد جماهیر شوروی سابق و چین است که تا قبل از سال ۱۹۹۱ رقبای همدیگر محسوب می شدند ولی بعد از ختم جنگ سرد و خاتمه رقابت های ایدیولوژیک جهانی برهبری غرب و شرق، به دوستان همگرا در عرصه تحولات جهانی مبدل گشتند. حضور امریکا در اقصی نقاط جهان، زمینه این همگرایی و همفکری استراتیژیک را مساعد ساخته است. زیرا بعد از این نبرد سرد، امریکا به مالک بلامنازع جهان مبدل گشته بود و این مسئله برای هردو کشور چین و روسیه موجب ناراحتی است.
تحولات یازدهم سپتمبر و زایش بهانه حضور امریکا در آسیا بخصوص آسیای میانه و جنوب آسیا، میدان نبرد را برای این کشور و متحدانش وسیع تر ساخته است. این نبرد ژئوپولتیک امریکا زیر عنوان "مبارزه با تروریسم" عرصه رقابت ها میان پکت ناتو و پیمان شانگهای را تنگ تر ساخته و منجر به پدید آیی یک سری از معادلات در عرصه تحولات جهانی بخصوص حوزه خاور میانه و آسیای جنوبی شده است. رویارویی روسیه همزمان با متحد استراتیژیک اش چین در مقابل امریکا را میتوان از جمله نبرد های گرم از نوع سرد تلقی کرد. به عبارت دیگر این رقابت ها که بیشتر در حوزه نفوذ سنتی پیمان شانگهای صورت گرفته نوع از رقابت جدید در عرصه منازعات جهانی است که نه مشابه به جنگ گرم "رویاروی" است و نه هم جنگ سرد "تبلیغاتی"، بل تلفیقی از هردو.
سال ۲۰۱۴ دوره جدید از جنگ سرد ژئوپولیتیک بود که میان روسیه و همپیمانانش در برابر غرب صورت گرفت. اشغال اوکراین و الحاق کریمه توسط ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه موجب اعمال تحریم های اقتصادی سنگین اروپا و ایالات متحده علیه این کشور شده است و در نهایت روابط روسیه با غرب کاهش یافته و در عوض اتحاد میان کرملین و چین تقویت شده است. سوال این است که روسیه تا چه حد می تواند ائتلافی واقعی با چین را مدیریت کند؟ آیا ائتلاف بوجود آمده میان چین و روسیه را میتوان اتحادی از نوع استراتیژیک آن حساب کرد و یا میتوان آن را چاره کوتاه مدت برای فایق آمدن بر بحران های موجود جهانی پنداشت؟
برای تحلیل و رسیدن به یک نتیجه معقول سیاسی باید شرائط جدید پیش آمده جهانی را مد نظر گرفت. چین "غول اقتصادی جهانی" و روسیه "هژمونی خواه" که هردو در حال حاضر متحد بلامنازع رقابت در برابر امریکا محسوب می شوند معادلات را بگونه ترسیم میکنند که در قدم نخست متحد بودن شانرا در برابر امریکا الزامی می سازد و در قدم دوم نوع روابط پایدار و دید استراتیژیک را برای سالیان متمادی ترسیم می نماید.
سوال اینجاست که آیا دو قدرت بزرگ آسیایی قادر خواهند بود تا با تغییر و تحول بر خاسته از معادلات جهانی این همگرایی را مدیریت کرده و حفظ کنند؟ در نگاه اول این مسئله قابل قبول به نظر می رسد. در واقع تئوری سنتی موازنه قوا نشان می دهد که نگاه استراتیژیکی ایالات متحده باید در برابر این قدرت های آسیایی با توجه به همکاری چین- روسیه تغییر کند. با اشاره به سابقه تاریخی برای چنین همکاری ای، شاید مسئله قانع کننده تر به نظر برسد. در دهه ۱۹۵۰ چین و اتحاد جماهیر شوروی علیه آمریکا متحد بودند. رویکرد ریچارد نیکسون در زمینه بهبود روابط با چین در سال ۱۹۷۲ موازنه را تغییر داد و ایالات متحده و چین با یکدیگر بر سر محدود کردن قدرت رو به ظهور و خطرناک شوروی همکاری کردند. نتیجه این همکاری شکست اردوگاه سوسیالیسم برهبری بدون قید و شرط اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی بود و جهان را از معادله دو قطبی به سمت معادله به اصطلاح یک قطبی کشاند.
روابط میان چین و روسیه سیر قهقرایی را پیموده است. اول با فروپاشی شوروی سابق ائتلاف عملی میان ایالات متحده و چین به پایان رسید و روابط چین و روسیه بهبود یافت. در ۱۹۹۲ دو کشور اعلام کردند که به دنبال «همکاری سازنده» هستند و در ۱۹۹۶ به سمت «همکاری استراتژیک» رفتند و در ۲۰۰۱ هم پیمان «دوستی و همکاری» را امضا کردند. در سال های اخیر چین و روسیه همکاری نزدیکی در شورای امنیت سازمان ملل متحد و مواضع مشابهی در زمینه تحولات جهانی داشته اند. آنها از چارچوب همکاری های دیپلماتیک فراتر رفته دست به تشکیل پیمان های مانند شانگهای دست زده اند. گروه بریکس (در کنار برزیل، هند و آفریقای جنوبی) و سازمان همکاری شانگهای (در کنار قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان) نمونه های روشنی از این نوع دید استراتیژیک میان این دو کشور بوده است. پوتین هم رابطه کاری خوبی با شی جینپینگ، رئیس جمهور چین بر اساس مسائل داخلی مشترک و تمایل به مقابله با ایدئولوژی و نفوذ ایالات متحده دارد. این مسئله باعث می شود تا روسیه و چین بعنوان همپیمانان قدرتمند در کنار هم، هم در شورای امنیت سازمان ملل متحد و هم در عرصه عملی منازعات جهانی مثل بحران خاور میانه، بهار عربی و مسائل جاری در جنوب آسیا دست به یک سلسله اقدامات پیشگیرانه دیپلماتیک بزنند تا از قبل عرصه را برای هژمونی خواهی های امریکا و متحدانش تنگ تر بسازند.
در کنار همگرایی سیاسی و نظامی میان چین و روسیه بعد اقتصادی روابط میان این دو کشور هم مطرح است. در حال حاضر روابط اقتصادی میان چین و روسیه در حال پیشرفت است. اندکی قبل، پس از الحاق کریمه، روسیه اعلام کرد که قراردادی ۴۰۰ میلیارد دلاری را با چین منعقد کرده است که بر اساس آن از سال ۲۰۱۹ به مدت ۳۰ سال، ۳۸ میلیارد متر مکعب گاز برای این کشور تامین کند. این قرارداد میان غول انرژی گازپروم متعلق به دولت روسیه و شرکت ملی نفت چین نیاز به ساخت ۲۵۰۰ مایل لوله گاز از طریق منطقه هیلونگجیانگ چین دارد (منطقه ای که چند دهه پیش دو کشور قصد جنگ بر سر آن را داشتند). هر چند قیمت دقیق آن محرمانه باقی مانده است اما به نظر می رسد که روسیه پس از نزدیک به یک دهه مذاکرات، امتیازات عمده ای برای اطمینان یافتن از موفقیت توافق داده است.
وجود وجوه مشترک میان این دو کشور توام با همکاری های اقتصادی، چشم انداز آینده را به طور روشن به تصویر می کشد. تعمیق روابط میان این دوکشور، اضلاع متحده امریکا را شدیدا متاثر ساخته و نگرانی های را از بابت آینده امریکا در منطقه بوجود آورده است. امریکا از بابت منافع اقتصادی و سیاسی خود در حوزه های نزدیک این دو کشور نگران است. این نگرانی ها ناشی از سیاست های نا معقول امریکا در برابر تحولات جاری در جهان است. امریکای قبل از یازده سپتمبر و امریکای امروز کاملا از نگاه محبوبیت نظر به شعار های قلابی امریکا قبل از ۱۱ سپتمبر مبنی بر "عدالت جهانی و تحقق دموکراسی" تفاوت دارد.این موضوع باعث می شود که غرب و امریکا از هم پیمان شدن چین و روسیه در منازعات منطقوی و جهانی نگران باشند.
مشکلات در عرصه مدیریت بحران های جهانی برهبری امریکا، و کاهش محبوبیت امریکاییان در نزد افکار جهانی اندک اندک منجربه تغییر رهبری جهان خواهد شد. به نظر می رسد که این مسائل باعث تعمیق روابط دوجانبه میان چین و روسیه شود، اما یک درد سر وجود دارد: معاملات گاز عدم توازن تجاری میان دو کشور را افزایش می دهد، چون روسیه مواد اولیه چین را تامین می کند و روسیه واردکننده تولیدات چینی است. معاملات گاز منجر به جبران عدم دسترسی روسیه به تکنولوژی غربی که به آن برای توسعه منابع قطب شمال و تبدیل به ابرقدرت انرژی دارد، نمی شود. این مشکلات میتواند در آینده منجربه پدید آیی نوع نگاه خصمانه میان این دو متحد استراتیژیک شود. در حالی که مسائل نظامی و اقتصادی وافری میان این دوکشور وجود دارد اما حجم این معاملات ممکن در آینده نظر به پارادایم های روابط استراتیژیکی میان این دو کشور کاهش یابد. زیرا چین همواره با تعقیب راه مستقلانه توسعه اقتصادی، موجب ناراحتی روسیه شده است. علاوه بر این قدرت اقتصادی و نظامی روسیه در حال کاهش است، در حالی که این امور در چین در حال انفجار است. به طور خلاصه وقتی صحبت از اتحاد چین- روسیه و چالش های آن برای غرب می شود، تاریخ تکرار نخواهد شد. برخلاف امیدهای پوتین، از سال ۲۰۱۴ به عنوان سال موفقیت های سیاست خارجی روسیه یاد نخواهد شد.
(«اصالت» در قبال مطالب منتشره در دیدگاه ها هيچ مسووليتي ندارد و با احترام به آزادي بیان و دموکراسي
نميخواهد سانسور نمايد و دست رد به سينه نويسنده گان بزند)
